notatki – sztuka wczesnochrześcijańska

Sztuka wczesnochrześcijańska

Malowidło przedstawiające Dobrego Pasterza (katakumby Domitylli)

Sztuka wczesnochrześcijańska / starochrześcijańska – sztuka pierwszych chrześcijan, wyrażająca ich przynależność religijną, powstająca w basenie Morza Śródziemnego. Przyjmowany zasięg czasowy jest różny. W najszerszym rozumieniu sztuka wczesnochrześcijańska obejmuje okres od II do VII wieku n.e.; w węższym, stosowanym m.in. przez André Grabara, obejmuje lata ok. 220-395 r. n.e. (czyli okres od pojawienia się pierwszych znanych przykładów sztuki chrześcijańskiej do podziału cesarstwa rzymskiego na część wschodnią i zachodnią w 395 r.).

Zasięg chrześcijaństwa w 325 roku (pomarańczowy kolor) i 600 roku (żółty kolor)

Do zachowanych dziś zabytków sztuki wczesnochrześcijańskiej należy:

– malarstwo katakumbowe
– architektura
– rzeźba (głównie sarkofagi, pojedyncze figurki, rzeźba w kości słoniowej)
– wyroby rzemiosła

Przed 313 rokiem miejscem wyznawania kultu najczęściej były domy prywatne i miejsca pochówku zmarłych. Domy nie wyróżniały się od pozostałych budynków mieszkalnych i na ogół, podobnie jak one, zostały rozebrane lub przebudowane.

Plan domu chrześcijan w Dura Europos (baptysterium - podłużne pomieszczenie w prawym górnym rogu)

Natomiast po ukazaniu się edyktu mediolańskiego w 313 r. religia została objęta patronatem cesarza, który ufundował liczne budowle sakralne, m.in. bazylikę Zbawiciela (św. Jana) na Lateranie i bazylikę św. Piotra na Watykanie. Wówczas to wykształciły się podstawowe formy architektoniczne i ikonograficzne, wykorzystywane przez kolejne epoki, jak choćby typ trój- lub pięcionawowej bazyliki oraz budowli centralnej.

Schemat budowy bazyliki wczesnochrześcijańskiej

Plan centralny bazyliki św. Piotra w Watykanie - plan Bramantego

Ważnymi ośrodkami w tym okresie było, obok Rzymu, kilka miast.
Trewir stał się siedzibą cesarzy pod koniec III i przez dużą część IV wieku (od Maksymiana do Gracjana). W Mediolanie rezydowali cesarze w 2. połowie IV wieku – Konstancjusz II, Walentynian II, który miał tu stałą siedzibę, Gracjan, Walentynian II, nierzadko również Teodozjusz I.
Konstantynopol stał się stolicą wschodniego cesarstwa, ale cesarze rezydowali w nim już wcześniej.
Rawenna była w V wieku rezydencją cesarzy zachodniorzymskich, a następnie stolicą królestwa Ostrogotów. W latach 565–751 była stolicą Egzarchatu Rawenny – państwa utworzonego przez cesarza bizantyńskiego.

Architektura

Od samego początku występowały także budowle na planie centralnym, związane najczęściej z kultem świętych męczenników (tzw. martyria) oraz baptysteria. Architektura budowli wznoszonych przez rodzinę cesarską była naśladowana w całym imperium. W ten sposób ukształtowały się dwa typy powszechnie przyjętego budynku kultowego:

• bazyliki o 3 lub 5 nawach wydzielonych kolumnadą i przykrytych drewnianym stropem lub więźbą dachową, odkrytą od wewnątrz. W najstarszych obiektach nie występują sklepienia. Najwyższa nawa środkowa zakończona była apsydą, przeznaczoną dla duchowieństwa. Budynki początkowo poprzedzane były dziedzińcem (atrium), z sadzawką (studnią otoczoną krużgankami, początkowo służącą do chrzczenia wiernych). W późniejszych budowlach atrium zanikło, a przedsionek zamknięto drzwiami.
• budowli na planie centralnym – na rzucie koła lub wieloboku, spotykaną początkowo w mauzoleach, od połowy IV wieku także w baptysteriach, a od końca IV w kościołach.

5-cio nawowa bazylika św. Piotra w Rzymie, widok ówczesny

Oprócz nowych budowli przekształcano istniejące świątynie pogańskie, budynki publiczne w obiekty sakralne związane z chrześcijaństwem.

Niewiele wiadomo o dekoracji pierwszych kościołów. Sztuka zdobienia wnętrz rodziła się powoli, zapewne w związku z pewną rezerwą wobec sztuki figuralnej oraz brakiem tradycji w tej dziedzinie. Strona zewnętrzna kościołów była skromna, bogate natomiast były wnętrza, w których stosowano płyty marmurowe do wykładania ścian i posadzek oraz mozaiki – w absydach, na ścianach naw i w łukach triumfalnych.

Dodatkowo, wokół budowli na planie centralnym i absyd w bazylikach pojawiają się ambity, czyli obejścia pozwalające na wędrówkę wiernych wokół miejsc pochówku świętych, przejście katechumenów podczas ceremonii chrztu itp.

 

Ambit

Kościoły poprzedzała poprzeczna nawa, tzw. narteks służący jako przedsionek kościoła i pomieszczenie dla katechumenów mogących uczestniczyć tylko w pierwszej części mszy św.

Narteks zaznaczony ciemniejszym kolorem

Pierwsze transepty pojawiły się już w IV wieku. Ich umiejscowienie jednak jest inne niż w kościołach powstających w okresie średniowiecza. Podobnie jak narteksy przylegają bezpośrednio do naw, a w osi nawy głównej dobudowana jest absyda kończąca nawę. Rozwiązania te występują tylko w Zachodniej części imperium. Niektóre kościoły poprzedza dziedziniec w formie dużego atrium otoczonego kolumnowym portykiem. Przykładem bazyliki poprzedzonej atrium i zakończonej transeptem jest pierwsza, pięcionawowa bazylika św. Piotra na Watykanie oraz rzymska bazylika św. Pawła za Murami. Narteks poprzedza kościół San Vitale w Rawennie oraz mauzoleum Konstancji w Rzymie.

Mauzoleum Konstancji - przekrój i plan, 1-narteks, 2-ambit, 3-ołtarz

Plan kościoła San Vitale w Rawennie

W V wieku pojawiły się kościoły budowane na planie krzyża greckiego oraz z oddzielonymi obejściami od części centralnych przez zastosowanie eksedr. Rozwiązania tego typu stały się mocno popularne w sztuce bizantyjskiej. Bazyliki poddane zostają uproszczeniom. Coraz częściej stosuje się rozwiązania trójnawowe.

Malarstwo

Chleb i ryba (krypty Lucyny, katakumby Kaliksta, lata 20. III wieku)

Katakumby dostarczają najwcześniejszych znanych zabytków sztuki chrześcijańskiej. Choć chrześcijaństwo nie było religią uznawaną przez państwo, to działki cmentarne były prywatne i właściciele decydowali o ich urządzeniu i dekoracji. Co więcej cmentarze według prawa zwyczajowego były „święte i nietykalne” i pozostawiano swobodę w wyborze sposobu chowania zmarłych. W efekcie katakumby, głównie rzymskie, dostarczają licznych przykładów malowideł z elementami ikonografii chrześcijańskiej. Najstarsze z nich pojawiły się na przełomie II i III wieku w grobowcach, pierwotnie budowanych jako pogańskie (np. hypogea Flawiuszy i Ampliatusa, włączone później w katakumby Domitilli w Rzymie). Niektóre z rzymskich katakumb to: katakumby Kaliksta, Domitilli (Domitylli), Priscilli (Pryscylli), Piotra i Marcelina i katakumby przy Via Latina. Powstawały one poza granicami miasta, zgodnie z zakazem wykonywania pochówków w obrębie pomerium. Oprócz Rzymu, katakumby były szeroko rozpowszechnione w dużej części basenu Morza Śródziemnego.

katakumby rzymskie

Rozwój katakumb umożliwiła budowa terenu, na którym znajduje się Rzym. Miasto to leży na warstwach tufu wulkanicznego, dobrze nadającego się do drążenia. Jest on łatwy do cięcia i twardniejący pod wpływem powietrza.

Dobry Pasterz, malowidło z katakumb

Najliczniejsze przykłady malarstwa katakumbowego pochodzą z Rzymu, ale znane sa także przykłady z innych miejsc, m.in. Syrakuz i Neapolu. Malowidła katakumbowe bazowały na ówczesnym malarstwie rzymskim o charakterze pogańskim i w zasadzie różniły się tylko tematyką. W najwcześniejszym okresie zdobiono je w tzw. stylu linearnym: ściany i sklepienia malowano na jasny kolor i dzielono siatką linii, wewnątrz których umieszczano pojedyncze przedstawienia. Najstarszych przykładów takich malowideł dostarczają: cubiculum Dobrego Pasterza w katakumbach Domitilli (pierwsze dziesięciolecie III wieku), krypty Lucyny w katakumbach Kaliksta (20. III w.), kaplice Sakramentów w katakumbach Kaliksta (ok. połowy III w.).

Trzej młodzieńcy w piecu ognistym z cubiculum Velatio, katakumby Pryscylli, ok. 280

Ogólna wymowa malowideł katakumbowych jest zazwyczaj dość podobna: ratunek, uwolnienie od grzechów i obietnica zbawienia.

Tematyka przedstawień jest połączeniem motywów typowo chrześcijańskich z pogańskimi (mitologicznymi).

Chrystus - malowidło z sufitu cubiculum nr 4, katakumby Komodilli, koniec IV wieku

„Pierwsi chrześcijanie byli obywatelami rzymskimi przyzwyczajonymi do wyrażania swoich myśli i uczuć w sposób zgodny z wielowiekową tradycją, w której się wychowali. Cała sztuka wczesnego okresu chrześcijaństwa jest próbą pogodzenia tradycyjnego wyrażania z nową, zupełnie różną od antycznej, wiarą. A więc nowe treści religijne ubierano w starą tradycyjną formę. W konsekwencji dawne motywy i tematy nabierały nowego, ukrytego znaczenia.”

(B. Osińska, Sztuka i czas, t. 1: Od prehistorii do rokoka, Warszawa 2004, s. 69-70.)

Odnosi się to zarówno do malarstwa, jak i rzeźby. Spośród scen biblijnych popularne były m.in. historia Noego, Jonasza, ofiara Abrahama, Daniel wśród lwów, Mojżesz uderzający w skałę, z której wytryska woda, chrzest i cuda Jezusa. Sąsiadowały z nimi elementy zaczerpnięte z mitologii antycznej, np. Orfeusz grający na lirze albo Jonasz, przedstawiany w pozie śpiącego Endymiona oraz elementy bukoliczne: amorki, pory roku, zwierzęta, kwiaty, pasterze, pejzaże.

„Tematy bukoliczne symbolizowały dla chrześcijan, podobnie jak dla ich pogańskiego otoczenia, ideał pełni życia z pobożnym oddaniem się Bogu (pietas) w szczęściu i pokoju (securitas).”

(E. Jastrzębowska, Sztuka wczesnochrześcijańska, Warszawa 1988, s. 54.)

Symbolika wczesnochrześcijańska

W malarstwie III wieku szczególną role odgrywał symbol.

• orant – pobożność
  
• paw – nieśmiertelność
  
• pasterz niosący owieczkę, ryba – Chrystus
  
• okręt – wędrówka ziemska do nieba
  
• światło świecy, kaganka, pochodni – „oświecenia wiarą”, „Chrystus światłość światła”
  
• krzyż – męka, narzędzie zbawienia ludzi
  

Rozumiany był także jako zapowiedź wydarzeń nowotestamentowych przez starotestamentowe (np. Jonasz ocalony z paszczy wieloryba będący „figurą” zmartwychwstania Chrystusa). Większość tych znaków nie było wynalazkami chrześcijan, ale została zaczerpnięta m.in. z tradycji rzymskiej (np. pory roku jako wyobrażenie przemijalności życia).

Pod koniec III wieku, ok. roku 280, w malarstwie katakumbowym nastapiły zmiany. Pojawiły się pierwsze sceny z życia, oranci otrzymywali rysy osób zmarłych, rozszerzono też repertuar przedstawień biblijnych. Z tego okresu pochodzi cubiculum Pięciu Świętych w katakumbach Kaliksta oraz cubiculum Velatio w katakumbach Pryscylli. Z tego drugiego pochodzi znane malowidło, trzykrotnie ukazujące tę samą kobietę: w centrum jako orantkę, z lewej między dwoma mężczyznami, a z prawej z dzieckiem.

Orantka - fragment malowidła z trzykrotnym przedstawieniem kobiety z cubiculum Velatio, katakumby Pryscylli, ok. 280

Przedstawiano nowe tematy, rozpoczęto próby perspektywicznego przedstawienia scen oraz tworzono pierwsze cykle scen. W pierwszej połowie IV wieku szczególnie rozwinęły się dekoracje w katakumbach Piotra i Marcelina oraz w katakumbie zwanej Cmentarzem Większym przy Via Nometana. W pomieszczeniu nr 22 zachowało się szeroko dyskutowane przez badaczy przedstawienie kobiety, nazywane Madonną orans. Na piersiach tej orantki widać głowę chłopca, który zapewne siedzi na jej kolanach; niektóre hipotezy widzą w niej Madonnę.

Cubiculum Madonny orans, Cmentarz Większy przy Via Nometana, 2. ćwierć IV wieku

Już w II wieku pojawił się kult męczenników, koncentrując się przy ich grobach.

Mozaiki

Mozaika z Heliosem (Chrystusem?), grobowiec Juliuszów

Pierwsze znane chrześcijańskie mozaiki ścienne pochodzą z grobowca Juliuszów na nekropolii watykańskiej (połowa III wieku). Na sklepieniu między pędami winorośli przedstawiona została wywołująca żywą dyskusję w literaturze postać z kwadrygą, interpretowana jako Chrystus-Sol Invictus lub Helios. Na ścianach zachowały się także fragmenty innych mozaik – z Jonaszem, Pasterzem i rybakiem. W katakumbach mozaiki stosowano sporadycznie i najwcześniejsze znane przykłady pochodzą z IV wieku.

Po 313 roku, wraz z pojawieniem się architektury chrześcijańskiej, mozaiki zaczęły zdobić wnętrza budowli kościelnych. Szczególną role odgrywała dekoracja absydy, która jako zwieńczająca miejsce sprawowania kultu i najlepiej widoczna dla wchodzącego, odgrywa zasadniczą rolę w przekazywaniu za pośrednictwem ikonografii treści teologicznych i nauk religijnych. (E. Jastrzębowska, Sztuka wczesnochrześcijańska, Warszawa 1988, s. 84.).  Od początku dekoracje absyd mają własny program ikonograficzny, bardzo istotny dla zrozumienia powstania sakralnej sztuki chrześcijańskiej. W mozaikach absydialnych wykorzystywano wizerunki Chrystusa, oparte o wcześniejsze wzory przedstawień cesarzy. I tak Chrystusa ukazywano pośród kolegium apostołów, w typie Maiestas Domini albo w scenie Traditio Legis. Wyobrażało to jedność Kościoła ziemskiego i niebiańskiego oraz podkreślało fakt sukcesji apostołów przez Kościół.

Chrystus Pantokrator, bazylika San Vitale w Rawennie

Chrystus Pantokrator, San Vitale w Rawennie, mozaika w apsydzie

Z pierwszej połowy IV wieku n.e. pochodzą dobrze zachowane mozaiki w bazylice Santa Maria Maggiore, zdobiące ściany nawy głównej; mozaika z absydy jest późniejsza.

Santa Maria Maggiore

Lepiej zachował się zespół mozaik w grobowcu Konstancji (Santa Costanza) w Rzymie z 1. połowy IV wieku, ale także nie w całości.

Santa Constanza w Rzymie

Budowla ta składa się z wewnętrznej nawy na planie koła, nakrytej kopułą i zewnętrznego obejścia, krytego sklepieniem beczkowym. Mozaiki zdobiły pierwotnie kopułę oraz sklepienie obejścia, przetrwały jednak tylko te drugie.

Mozaika z Santa Constanza w Rzymie - winobranie

Mają charakter bardzo dekoracyjny. W polach na jasnym tle umieszczone są motywy geometryczne, sceny z winobraniem, medaliony z amorkami i głowami, motywy gałęzi, ptaków i przedmiotów.

Mozaika z Santa Constanza w Rzymie

Dwie mozaiki zachowały się także w konchach bocznych nisz. W jednej ukazany jest Chrystus z Piotrem i Pawłem w scenie Traditio Legis, w drugiej Chrystus i Piotr (zapewne Traditio Clavis). Dekoracja kopuły znana jest z rysunków i akwareli Pompeo Ugonio (XVI w.), Franscesco d’Ollanda (XVI w.), Anonima z Eskurialu i Antonia San Gallo Starszego.

mozaiki z Santa Constanza

Najwięcej mozaik ściennych i sklepiennych z V i początku VI wieku zachowało się w Italii. Przykładem jest zespół, zdobiący mauzoleum Galli Placydii w Rawennie z połowy V wieku oraz mozaika z kopuły baptysterium Ortodoksów, także w Rawennie z ok. 458 roku.

mauzoleum Galli Placydii

 

mauzoleum Galli Placydii

Dobry Pasterz z mauzoleum Gallii Placydii

Po zajęciu miasta przez Ostrogotów mozaikami ozdobiono baptysterium Arian (początek VI wieku) oraz boczne ściany bazyliki Sant’Apollinare Nuovo, później częściowo zmienione.

Ściany boczne bazyliki dekorowane są mozaikami składającymi się z trzech pasów przedstawień.

W górnym ukazano sceny z Nowego Testamentu: cuda Jezusa i jego mękę. Poniżej, między oknami, apostołów i proroków. Pas dolny pierwotnie ukazywał dwa orszaki dworskie – orszak króla Teodoryka, opuszczającego swój pałac i zmierzający ku Chrystusowi oraz orszak królowej, która wychodzi z portu Classe i zmierza ku Maryi z Dzieciątkiem. Ten drugi dodatkowo poprzedzają Trzej Królowie. Te dwa najniższe ciągi scen zostały przerobione w VI wieku tak, iż obecnie ukazują dwie procesje – męczenników i męczennic. Podczas tej modyfikacji, zapewne omyłkowo, z mozaiki z pałacem Teodoryka niezbyt dokładnie usunięto wizerunki orantów, pozostawiając ich dłonie.

Sant' Apollinare Nuovo

 

wnętrze San Apollinare Nuovo w Rawennie

Sant Apollinare Nuovo

 

procesja męczenników, San Apollinare Nuovo

 

pałac Teodoryka, San Apollinare Nuovo

 

Trzej Królowie, San Apollinare Nuovo

Szczególny rozkwit mozaikarstwa przypada na rządy Justyniana. Mozaikami ozdobiono kolejne budowle raweńskie.

 

San Vitale, Rawenna

San Vitale, Rawenna - widok z góry na bryłę

mozaika z San Vitale - cesarz Justynian

W San Vitale zachował się cały zespół, stanowiący tak treściowo, jak stylistycznie klasyczne apogeum rozwoju tej dziedziny sztuki (E. Jastrzebowska, Sztuka wczesnochrześcijańska, Warszawa 1988, s. 233).

mozaiki w San Vitale

Na sklepieniu absydy przedstawiono Chrystusa siedzącego na globie, towarzyszących mu archaniołów oraz świętego Witalisa-patrona kościoła (z lewej) i biskupa Eklezjusza (z prawej).

Na ścianach absydy, w prostokątnych polach, znalazły się przedstawienia idących w procesji cesarza i jego małżonki, Teodory, a na ścianach prezbiterium – sceny biblijne. Z połowy VI wieku pochodzą mozaiki z kościołaSant’Apollinare in Classe, gdzie w absydzie umieszczono wielowarstwową kompozycję, składającą się z wizerunku patrona kościoła, 12 owieczek uosabiających apostołów, krzyża na rozgwieżdżonym niebie i ręki Boga, wychylającej się spomiędzy chmur.

San Vitale, mozaiki

San Apollinare in Classe, często mylona z San Apollinare Nuovo (również przeze mnie, bardzo, baardzo długo), również znajdująca się w Rawennie, zaliczana do stylu bizantyjskiego.

różnica między San Apollinare in Classe i Nuovo - zapamiętać!

Kościół został konsekrowany w 549 r. przez biskupa Maksymiana. Jest to trójnawowa bazylika z apsydą, bogato dekorowaną mozaikami. Z połowy VI wieku pochodzą mozaiki na sklepieniu apsydy oraz na większej części łuku triumfalnego (belki tęczowej); te znajdujące się między oknami oraz w dolnej części arkady są późniejsze.

Mozaika na sklepieniu apsydy prezentuje bogatą ikonografię. W centrum przedstawiony jest na tle rozgwieżdżonego nieba krzyż w typie crux gemmata, z głową Chrystusa na przecięciu ramion. Trzy owieczki uosabiają Piotra, Jana i Jakuba, uczestniczących wPrzemienieniu Pańskim na górze Tabor. Powyżej spomiędzy chmur wychyla się ręka Boga, a po bokach stoją Mojżesz i Eliasz. Poniżej znajduje się w pozie oranta św. Apolinary – patron kościoła i pierwszy biskup Rawenny. Jego identyfikację umożliwia inskrypcja: SANCTUS APOLENARIS. Dwanaście owieczek symbolizuje dwunastu apostołów.

Mozaika na łuku (belce) także przedstawia owieczki, ale wychodzące z Jerozolimy i Betlejem. W szczycie łuku ukazano Chrystusa oraz symbole ewangelistów, a u dołu archaniołów z VII wieku: Michała i Gabriela.

Między oknami apsydy stoją biskupi: Ursycyn, Ursus, Sewer i Eklezjusz.

 

wnętrze bazyliki San Apollinare in Classe

apsyda z dekoracjami mozaikowymi, San Apollinare in Classe

św. Apolinary, mozaika z San Apollinare in Classe

Rzeźba

Rzeźba reprezentowana jest głównie, zwłaszcza przed 313 rokiem, przez reliefy zdobiące sarkofagi. Sarkofagi chrześcijańskie powstawały od III wieku i formalnie są one jeszcze bardziej niż malarstwo włączone w nurt sztuki rzymskiej. (B. Filarska, Początki sztuki chrześcijańskiej, Lublin 1986, s. 149). Powtarzają zarówno ich kształty, jak i technikę czy rozmieszczenie dekoracji. Różnią się scenami biblijnymi, wprowadzanymi do płaskorzeźb.

 

Sarkofag z drzewami, IV wiek

Sarkofagom nadawano dwa zasadnicze kształty: skrzyni zdobionej z czterech stron i nakrytej dwuspadowym dachem oraz skrzyni dostawianej do ściany, o płaskim wieku i z dekoracją głównie na ściance frontowej. Według określonych schematów komponowano również dekorację rzeźbiarską. Wytwarzane były przede wszystkim w Rzymie, Galii (Marsylii, Nîmes, Narbonne), Rawennie i Azji Mniejszej.

Najstarszym zabytkiem o jednoznacznie chrześcijańskim charakterze jest sarkofag z Santa Maria Antiqua w Rzymie (ok. 240) z postacią mężczyzny czytającego ze zwoju (filozofa), orantką, Jonaszem, chrztem w Jordanie, Neptunemem i rybakami. Dekoracja tego sarkofagu stanowi zatem połączenie motywów chrześcijańskich (chrzest, Jonasz) z bukolicznymi (pasterz, rybak, kozy, drzewa), mitologicznymi i symbolami życia duchowego (orantka). Występują na nim motywy wielokrotnie powtarzane na innych sarkofagach: filozof uosabiający mądrość, pod którego postacią ukazywano zmarłego oraz chrzest. Z III wieku pochodzą również: sarkofag Baebii Hertofilii, sarkofag z Jonaszem, sarkofag z via Lungara.

W IV wieku, wraz z uzyskiwaniem przez chrześcijan większych praw, zaczęły powstawać sarkofagi o tematyce wyłącznie biblijnej. W drugim i trzecim dziesięcioleciu dominowały sarkofagi z dekoracją tworzącą jeden fryz oraz z podziałem na pola: figuralne i strygilowane (Dekoracja strygilowa składa się z esowatych żłobkowań. Nazwa pochodzi od strigilisa – skrobaczki uzywanej do usuwania zanieczyszczeń z ciała).

W trzecim dziesięcioleciu występowały także sarkofagi dwufryzowe (np. sarkofag Dwóch Braci, 330-360), a od połowy wieku sarkofagi kolumienkowe. W sarkofagach kolumienkowych pojawiło się dzielenie całego przedstawienia na poszczególne sceny, oddzielone od siebie kolumnami bądź drzewami. Sarkofag Juniusa Bassusa jest jednym z najwcześniejszych i najpiękniejszych sarkofagów kolumienkowych. (B. Filarska, Początki sztuki chrześcijańskiej, Lublin 1986, s.165). Datowany na 359 rok, dekorowany jest dwoma pasami reliefów, po pięć scen w każdym. Dominuje tematyka związana z męką Chrystusa oraz Piotrem i Pawłem.

 

Dobry Pasterz

Oprócz sarkofagów zachowały się do dziś pojedyncze drobne figurki oraz ok. 30 wolnostojących posągów Dobrego Pasterza. Rzeźbiono również w drewnie, czego przykładami są drzwi z S. Ambrogio w Mediolanie (ok. 380) oraz S. Sabina (ok. 430) i w kości słoniowej (zwłaszcza tzw. dyptykikonsularne i cesarskie; jednym z najsłynniejszych jest dyptyk z wizerunkiem Justyniana na koniu). Wykonywane były wyroby złotnicze i ceramiczne (gliniane lampki oliwne i ampułki). Gdy chrześcijaństwo zostało zalegalizowane, pojawiła się potrzeba wyposażania kościelnych wnętrz i używania naczyń liturgicznych. W Rawennie zachowały się dwie kamienne ambony z VI wieku oraz tron biskupa Maksymiana.

Analiza dzieł sztuki

Bazylika św. Piotra w Rzymie

rekonstrukcja bazylika św. Piotra w Watykanie, rekonstrukcja

Zbudowany nad grobem św. Piotra jako pięcionawowa bazylika na planie krzyża łacińskiego z kopułą ponad głównym ołtarzem. Stoi na miejscu bazyliki starochrześcijańskiej, wybudowanej około 326-344  roku przez cesarza Konstantyna i zburzonej 1506.

W XV w, gdy bazylika byłą w złym stanie technicznym postanowiona stworzyć nowe plany. Budowa obecnie istniejącej bazyliki rozpoczęła się w 1506 r. wg planu D. Bramantego z 1505. Miała to być, zgodnie z ideałami estetycznymi renesansu, budowla centralna na planie krzyża greckiego z kopułą. Po śmierci Bramantego budowę 1514-1520 prowadził Rafael, który zmienił plan na podłużny. Antonio da Sangallo młodszy (do 1546), jako jeden z późniejszych architektów wrócił do planu Bramantego. Od 1547-1564 kontynuował budowę bazyliki Michał Anioł przeprojektował plan Bramantego. Ostatnim architektem był Giacomo della Porta, który pracując z D. Fontaną zmienił plan kopuły i dokończył jej budowę. Wnętrze bazyliki mieści wiele cennych dzieł średniowiecznej,
renesansowej (Pieta Michała Anioła) i barokowej sztuki (dzieła Berniniego: konfesja nad głównym ołtarzem mieszczącym grób św. Piotra, Cathedra S. Petri – tron św. Piotra i nagrobki papieży Urbana VIII i Aleksandra VII).
Wymiary bazyliki: 211,5 m długości, długość nawy poprzecznej 137,5 m., wysokość kopuły 119 m, a jej średnica 42 m. Bazylika św. Piotra jest obecnie drugim pod względem wielkości chrześcijańskim kościołem po bazylice w Yamoussoukro na Wybrzeżu Kości Słoniowej (1989).

Mauzoleum Santa Constanza

Santa Constanza

Mauzoleum wzniesione przez cesarza rzymskiego Konstantyna Wielkiego, znajdujące się przy bazylice cmentarnej Sant’ Agnese fuori le Mura (św Agnieszki za murami) w Rzymie.

Zostało wzniesione dla upamiętnienia córki Konstantyna z Faustyną – Konstancji.

Jest to najlepiej zachowane mauzoleum cesarskie. Budowla powstała najprawdopodobniej między 337 a 351 rokiem. Dość szybko zapomniano o tej pierwotnej funkcji i znalazło się tam baptysterium.

Budynek ten był później konsekrowany jako kościół w 1256 r. przez papieża Aleksandra IV. Jest jednym z najlepszych przykładów wczesnochrześcijańskiej architektury. Na ścianach namalowane jest mnóstwo mozaik przedstawiających winobranie. Można także zauważyć pseudonimy artystów bohemy.

W 1620 kościół został odrestaurowany niestety większość mozaik uległa wtedy zniszczeniu. Podczas kolejnej przebudowy w XIX w. pozostałości oryginalnych mozaik zostały zniszczone.

Wnętrze mauzoleum przedzielono na dwie części okręgiem promieniście ustawionych podwójnych kolumn. Budynek ma formę kolistą o średnicy 22,5 m z wewnętrznym obejściem i kolumnadą otaczającą, która się nie zachowała. Centralny obszar wydzielony jest przez 12 par granitowych kolumn w stylu korynckim z łukami pomiędzy nimi. Centralna, podwyższona część mauzoleum pokryta jest kopułą. Część ta jest oświetlona 12 alabastrowymi oknami. Na środku mauzoleum znajduje się ogromny sarkofag ze scenami winobrania, w którym pochowano Konstancję. Kapitele w rzędzie wewnętrznym mają liście akantowe i woluty gładkie, a w rzędzie zewnętrznym liście gładkie, a woluty ozdobne. Na tej lekkiej i dekoracyjnej konstrukcji wspiera się tambur z oknami i kopuła. Dołączony przedsionek prowadzi do cylindrycznie sklepionego krużganku, który obiega kolistą przestrzeń wnętrza.

Sant’Apollinare Nuovo, Rawenna

Sant'Apollinare Nuovo

Jest to bazylika znajdująca się w Rawennie. Kościół ten został wybudowany na początku VI wieku przez króla Ostrogotów Teodoryka jako kaplica pałacowa, przeznaczona dla arian. W późniejszym czasie koścół został ponownie konsekrowany i przekazany katolikom.

Kościół San Vitale

San Vitale

Jest jednym zabytków Rawenny i jednym z ważniejszych przykładów sztuki bizantyjskiej w zachodniej Europie. Budowa została rozpoczęta w roku 527 i ukończona w 548 roku. Architekt nie jest znany.

Kościół został wzniesiony na planie ośmioboku z niszami, otaczanego przez również ośmioboczne obejście z emporami i wydzielonym prezbiterium, do którego przylegają dwie kaplice: prothesis i diaconicon, typowe dla świątyń bizantyjskich. Narteks dostawiony jest ukośnie do budowli, flankują go dwie wieżyczki ze schodami.

Wnetrze jest bogato dekorowane mozaikami. Nad kolumnadą w głównej nawie znajdują się freski ze scenami ze Starego Testamentu: historia Abrahama, Melchizedeka, scena ofiary z Izaaka, życie Mojżesza, Jeremiasza, Izajasza oraz historia Abla i Kaina. Ponadto wnętrze jest ozdobione 15 medalionami-mozaikami, przedstawiającymi Jezusa, apostołów oraz św. Gerwazego. Na ścianach apsydy znajdują się dwie słynne mozaiki, ukończone w 548 roku, przedstawiające cesarza Justyniana, ubranego w purpurowy płaszcz ze złotą aureolą, stojącego w otoczeniu biskupa Maximiana i pretorianów. Po drugiej stronie znajduje się cesarzowa Teodora w bogatym stroju, otoczona służbą.

Na kościele San Vitale wzorowano karolińską kaplicę w Akwizgranie.