notatki – sztuka romańska

Sztuka romańska

Sztuka romańska (styl romański, romanizm) – styl w sztukach plastycznych wykonywanych z kamienia XI – XIII wieku. Najwcześniej formy stylistyczne zostały ukształtowane na terenach zajmowanych obecnie przez dzisiejsze północne Włochy, Francję i zachodnie Niemcy (XI – XII wiek). Wkrótce zasięgiem nowego stylu objęte zostały kolejne tereny Europy i wraz z prowadzonymi wyprawami krzyżowymi przeniknął na Bliski Wschód.

Pierwsza wielka formacja stylowa dojrzałego średniowiecza, ogarniająca całą podporządkowaną rzymskiemu Kościołowi Europę, sięgająca też na Bliski Wschód (wyprawy krzyżowe).

 

Architektura romańska

Architektura romańska rozwijała się od X – XIII wieku w nowo powstających, samodzielnych krajach Europy.

Termin „romańska” został wprowadzony dopiero w XIX wieku, naprzód w filologii dla określenia grupy języków wywodzących się z łaciny, później dla sztuki i architektury powstałej po ponownym zainteresowaniu się sztuką starożytnego Rzymu.

Okres trwania architektury romańskiej jest umowny i przyjmowany różnie w poszczególnych państwach. Najtrudniej jest określić moment przejścia od architektury wczesnego chrześcijaństwa do romańskiej we Włoszech. Przyjmuje się, że pod tym względem Francja i Niemcy wyprzedziły Włochy. Tak samo mało precyzyjnie określa się moment zakończenia epoki romańskiej. Najwcześniej, bo już w połowie XII wieku, od tego stylu odeszli budowniczowie we Francji, w innych krajach Europy okres romański trwał jeszcze przez prawie cały wiek.

Po przekroczeniu 1000 roku, który wydawał się ludziom żyjącym w na przełomie wieków momentem szczególnym, rozpoczęto na szeroką skalę wznoszenie nowych kościołów. Właśnie budownictwo sakralne odegrało największą rolę w kształtowaniu się nowego stylu architektonicznego, nazwanego stylem romańskim.

Kościoły pełniły w tym okresie podwójną rolę: były ośrodkami kultu oraz często spełniały funkcję obronną, dając schronienie podczas oblężeń.

Użycie kamienia, jako najczęściej stosowanego budulca i obronny charakter budowli, miały duży wpływ na kompozycję bryły budowli.

Kościół romański to budynek złożony z prostych brył (prostopadłościanów, walców, ostrosłupów) o surowym, ciężkim i monumentalnym charakterze. Grube mury i wąskie otwory okienne i drzwiowe, masywne wieże, podkreślają obronność założeń. Rzeźba i malarstwo są podporządkowane architekturze. Ponowne zainteresowanie się architekturą klasyczną i znaczny rozwój sztuki budowlanej, pozwoliły na powstanie wielu monumentalnych dzieł. Nie powielano jednak wzorów antycznych. Na kształtowanie się architektury romańskiej, oprócz architektury starożytnego Rzymu znaczny wpływ wywarła architektura wczesnego chrześcijaństwa i architektura przedromańska, a zwłaszcza dziedzictwo okresu karolińskiego. Zasięg architektury romańskiej przekroczył granice Cesarstwa Zachodniego, obejmując także Europę Środkowo-Wschodnią i Skandynawię. Jej wzorce wraz z krucjatami dotarły także do Syrii i Palestyny. W okresie romańskim po raz pierwszy od czasów starożytnych ukształtował się w miarę jednolity styl, obejmujący swoim wpływem tak duży obszar.

Kaplica pałacowa w Akwizgranie

kaplica pałacowa w Akwizgranie - przykryta kopułą

Jest najlepiej zachowanym zabytkiem architektury karolińskiej. Na polecenie Karola Wielkiego wznosił ją do 786 r. do 800 roku mistrz Odo z Metzu, na wzór kościoła San Vitale w Rawennie. Konsekrowana w 803 roku przez papieża Leona III. Wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Miejsce pochówku Karola Wielkiego.

 

plan kaplicy pałacowej Karola Wielkiego w Akwizgranie

Kaplica łączyła się z innymi częściami pałacu. Środkowa część masywu zachodniego, z polichromowaną na czerwono arkadą, otwierała się na atrium, które mogło pomieścić siedem tysięcy osób. Władca ukazywał się z empory umieszczonej nad wejściem. Jeszcze wyżej znajdowała się mała kaplica. Wnętrze właściwiej kaplicy dzieli się na dwie kondygnacje o odmiennych funkcjach. Przyziemie służyło potrzebom liturgicznym, a poziom empor był zarezerwowany dla władcy i jego świty. Po zachodniej stronie empory stoi oryginalny marmurowy tron Karola Wielkiego.

 

wnętrze kaplicy pałacowej Karola Wielkiego w Akwizgranie

Władca uczestniczył z tego miejsca w mszach odprawianych przy głównym ołtarzu, który znajdował się naprzeciwko. Element, który łączyły obie strefy kaplicy to środkowa ośmioboczna nawa, oddzielona od niskiego obejścia masywnymi arkadami oraz smukłymi kolumnowymi przeźroczami od biegnącej wyżej empory.

 

wnętrze kaplicy pałacowej Karola Wielkiego w Akwizgranie

 

Bizantyjski charakter miały złote mozaiki w kopule oraz pochodzące właśnie z Bizancjum organy. W Akwizgranie odlano kraty służące jako balustrada empory oraz brązowe drzwi głównego portalu, ozdobione na wzór dzieł starożytnych lwimi głowami. Najważniejszą zmianą budowli było zastąpienie dwukondygnacyjnego karolińskiego sanktuarium gotyckim chórem.

Kościół św. Michała w Hildesheim

kościół św. Michała w Hildesheim - bryła

Jego budowa związana jest z biskupem Bernwardem i to jemu przepisuje się sporządzenie projektu budowli.

 

kościół św. Michała w Hildesheim

Ma on formę trójnawowej bazyliki z dwoma chórami i dwoma transeptami, do których przylegają ośmioboczne wieżyczki schodowe. Na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptami zostały umieszczone masywne kwadratowe wieże. Kwadrat skrzyżowania jest modułem, który powtarza się w ramionach transeptu i nawie głównej. Ta ostatnia oddzielona jest od naw bocznych arkadami o zmiennym rytmie podpór. Pomiędzy każdą parą filarów akcentujących naroża kwadratów znajdują się dwie kolumny które były zwieńczone kapitelami kostkowymi, ale podczas odbudowy kościoła w latach 1162-1186 większość z nich otrzymała głowice z dekoracją rzeźbiarską. Ok.1240 roku strop nawy głównej pokryto polichromią, która po zniszczeniu w 1945 roku została starannie zrekonstruowana.

 

wnętrze kościoła św. Michała w Hildesheim

Katedra w Spirze

fasada (westwerk) katedry w Spirze

Z niem. Kaiser-und Mariendom zu Speyer – kościół katedralny w Spirze w Nadrenii-Palatynacie w południowo-zachodniej części Niemiec. Zaczęto ją wznosić w 1030 roku, a ukończono w 1061 roku

Największa zachowana do dnia dzisiejszego katedra romańska w Europie, jedna z trzech obok katedr w Moguncji i Wormacji katedr cesarskich typu nadreńskiego. Kościół grzebalny cesarzy z dynastii salickiej, staufickiej i habsburskiej. Spalona w 1689. Odbudowana i częściowo zrekonstruowana w XVIII–XIX wieku.

bryła katedry w Spirze

W 1981 katedra w Spirze została wpisana na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO.

 

plan katedry w Spirze

 

Wielka nawa główna oddzielona jest od naw bocznych dwunastoma filarami z każdej strony do których przylegają półkolumny podtrzymujące obecnie pasy sklepienia. Pod wschodnią częścią budowli rozciąga się wielka krypta.

 

wnętrze katedry w Spirze

 

Pierwotnie kościół był przykryty płaskim stropem, o około roku 1090 założono kamienne sklepienie. W takiej formie przetrwała do XVII wieku, kiedy spłonęła w okresie wojen z Francją. 

Kościół w Cluny III (rekonstrukcja z lat 1035-1130)

 

rekonstrukcja kościoła Cluny III

 

Największa budowla sakralna wieków średnich. Najbogatsze w architekturze romańskiej rozwinięcie planu i rozczłonkowanie bryły: 5 naw. 2 transepty, 15 absyd, 8 wież.

 

plan Cluny III

 

Kościół został zniszczony podczas Rewolucji Francuskiej w 1790 roku, a następnie rozebrany i sprzedany na materiał budowlany. Ocalało tylko południowe ramię zachodniego transeptu. Niestety to ogromne dzieło nie doczekało się wiernych naśladownictw. Jego wpływ musiał być jednak przemożny także na formowanie gotyku, ale obecnie trudno to ustalić z powodu braku pierwowzoru.

Katedra Notre-Dame-la-Grande w Poitieres

 

fasada kościoła Notre-Dame-la-Grande w Poitiers

Wyróżnia się bogactwem dekoracji na tle sztuki romańskiej we Francji.

Mniejsze umiejętności rzeźbiarzy równoważone były ogromnym entuzjazmem, którym ozdabiali każdy fragment elewacji. Rzeźba pokrywa tu szczelnie architekturę: efekt plastyczny był ważniejszy niż strukturalne wartości budowli. Rozczłonkowanie fasady nie odpowiada układowi wnętrza, a bazylikowy kształt szczytu nie zgadza się z linią dachu.

Obfita dekoracja sprawiła, że przypomina powiększony do ogromnych rozmiarów ozdobny relikwiarz albo płaskorzeźbioną skrzyneczkę z kości słoniowej.

Cechą fasady są wieże, nawiązującą kształtem do tzw. latarni zmarłych. Mają formę wiązek kolumn dźwigające właściwe latarnie otwierające się na zewnątrz arkadami i zwieńczone stożkowatymi hełmami.

Katedra w Pizie

 

katedra w Pizie

 

Budowę katedry rozpoczęto w 1063 roku, kościół miał być widomym znakiem potęgi i bogactwa kupieckiej republiki, która z powodzeniem współzawodniczyła wtedy z Genuą i Wenecją, apogeum świetności osiągając w XII i XIII wieku.

Pod koniec stulecia zaczęto wydłużać krótszy pierwotnie korpus katedry. Zaprojektowana około 1200 roku przez mistrza Rainolda fasada została ukończona w latach 1261-1272.

Kościół ma plan krzyża łacińskiego, pięcionawowy korpus i trzynawowy transept, co wobec zakończenia chóru i obu ramion transeptu absydami sprawia, że budowla wydaje się połączeniem trzech bazylik. W miejscu ich zetknięcia nad skrzyżowaniem wznosi się elipsoidalna kopuła na trompach. Środkowe nawy korpusu i transeptu kryte są drewnianymi stropem, podobnie empory nad nawami bocznymi, te ostatnie zaś przykrywa sklepienie krzyżowe.

Nawy boczne mają tutaj specjalne znaczenie: tworzą rodzaj obejścia całej świątyni z wyjątkiem jej wschodniego i zachodniego zakończenia. Ramiona transeptu są tym obejściem całkowicie otoczone, także od strony nawy głównej, dzięki czemu powstało dodatkowe oparcie dla kopuły na skrzyżowaniu.

 

Kampanilla w Pizie

 

Katedrę w Pizie wzniesiono na otwartej przestrzeni, gdzie obok kościoła mogły stanąć towarzyszące budowle: Kampanila (krzywa wieża), baptysterium i cmentarz. Kampanila na skutek zbyt słabych fundamentów i osiadania gruntu, konstrukcja zaczęła przechylać się do przodu. Wieża ma dzisiaj wysokość ok. 55metrów i przechyla się 1mm na rok. Krzywa wieża wyróżnia się szlachetnością marmurowego budulca i pięknem dekoracji. Motyw arkadowych galerii wywodzi się z architektury lombardzkiej.

Mistrz Rainaldo znakomicie rozwiązał problem wpisania poziomych galerii w bazylikową sylwetę fasady. Wszystkie elewacje oblicowane są białym marmurem, od którego odcinają się wąskie pasy z zielonkawego serpentynu, a w przypadku fasady dodatkowo inkrustacje w kształcie rombów.

Palatium z rotundą na Ostrowie Lednickim

 

plan palatium z rotundą na Ostrowie Lednickim

 

W czasach pierwszych Piastów wznoszono budowle, które są osobliwością na tle całej architektury w Europie środkowo-wschodniej. Prawdopodobnie pełniły funkcję palatium połączonego z kaplicą, która zawsze miała plan centralny. Najbogatsze założenie znajdowało się na Ostrowie Lednickim. Jego powstanie wiązano z małżeństwem Mieszka I i Dobrawy oraz Chrztem Polski, według innych hipotez budowla powstała dopiero w czasach Bolesława Chrobrego.

 

palatium z rotudną na Ostrowie Lednickim - widok z góry

Krypta św. Leonadra na Wawelu

krypta św. Leonarda

Krypta to pozostałość drugiej, romańskiej katedry wawelskiej tzw. hermanowskiej.

Znajdowała się pod zachodnim chórem romańskiej katedry na Wawelu. Krypta rozdzielona jest na 3 nawy takiej samej wysokości zakończonej jedną wspólną absydą. Kolumny o attyckich bazach i kostkowych kapitelach podtrzymują krzyżowe sklepienie na gurtach.

Bardziej masywne proporcje zachodniej pary kolumn i wzbogacanie ich baz szponami oraz występowanie trzech odmian kostkowych kapiteli może świadczyć o zmianie warsztatu prowadzącego budowę lub przerwach w jej trakcie.

Kolegiata w Tumie pod Łęczycą

 

Archikolegiata w Tumie pod Łęczycą

Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie (archikolegiata łęczycka) – kościół znajdujący się w pobliżu dawnej lokalizacji wczesnośredniowiecznego grodu. Należy do najlepszych przykładów architektury romańskiej w Polsce.

 

Została  konsekrowana w 1161 roku podczas zjazdu książąt dzielnicowych. Kolegiata otrzymała formę trójnawowej bazyliki o dwóch chórach flanowanych parami wież. Układ ten nawiązywał pośrednio do cesarskich katedr w Nadrenii. Większość murów jest pozbawiona dekoracji oprócz dwóch potężnych wież. Dekoracja rzeźbiarska skupia się w głównym portalu, który został umieszczony w elewacji północnej wobec zamknięcia kościoła od zachodu absydą.

Rotunda św. Prokopa w Strzelnie

 

rotunda św. Prokopa w Strzelnie

Jest najbardziej skomplikowaną z polskich rotund.

Rotunda świętego Prokopa to największa romańska świątynia w Polsce zbudowana na planie koła. Zapis o jej konsekracji datowany jest w kronikach Jana Długosza na 16 marca 1133. Ostatnie badania archiwalne wskazują na czas ukończenia rotundy równoczesny z ukończeniem pobliskiego kościoła norbertanek, tzn. drugie dziesięciolecie XIII w.

Budowla wykonana została z granitowych ciosów kamiennych, z późniejszymi elementami z cegły. Do rotundy, pełniącej funkcję nawy, przylegają:

• od strony wschodniej – prezbiterium na planie kwadratu, przekryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym,
• od północy – dwie małe apsydy,
• od zachodu – wysoka, podkowiasta wieża z wydatną skarpą od strony zachodniej i emporą na piętrze.

Kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie

kolumny romańskie - alegorie cnót - w kościele Norbertanek w Strzelnie

Największą osobliwością tej okazałej choć niewielkiej budowli jest niesłychanie obfity wystrój rzeźbiarski. Jego głównym elementami są dwie piaskowcowe kolumny o trzonach ozdobionych dekoracją figuratywną. Każdy z niech został podzielony fryzami z wici palmetowej na 3 równe strefy. Każdą strefę tworzy 6 arkadek wspartych na półkolumienkach mieszczących postacie ludzkie. Na kolumnie południowej znajdują się personifikacje cnót, na północnej – przywar. Część figur można zidentyfikować; np. Swawola (mężczyzna w krótkiej tunice wznoszący w górę dzwonek). Obok widać Krzywoprzysięstwo ukazane jako mężczyzna unoszący lewą rękę w geście przysięgi, prawą ręką ujmujący wydłużony przedmiot.

Kolegiata św. Piotra i Pawła w Kruszwicy

Kolegiata w Kruszwicy

Jeden z najlepiej zachowanych zabytków architektury romańskiej w Polsce. Budowla zachowała prawie nienaruszony układ przestrzenny i bryłę, poza przebudowaną w XVI wieku fasadą zachodnią.

 

plan kolegiaty w Kruszwicy

 

Wnętrze w całej swej surowości i prostocie form w wysokim stopniu nosi cechy autentycznej bazyliki romańskiej.

 

wnętrze kolegiaty w Kruszwicy

Czas budowy kolegiaty w Kruszwicy to lata 1120-1140. Pierwotnie była prawdopodobnie siedzibą biskupstwa, które ok. 1148 roku przeniesiono do Włocławka. Kolegiata jest trójnawową, filarową bazyliką zbudowaną na planie krzyża łacińskiego. Wzniesioną ją z granitu i piaskowca. Posiada pięć absyd o różnej wielkości i jedną ceglaną wieżę.

 

Rzeźba romańska

Rzeźba powstająca w okresie sztuki romańskiej na terenie niemal całej Europy, zwłaszcza na terenach śródziemnomorskich (w XI i XII wieku), a także na północ i wschód od nich (do połowy XIII wieku). Była to głównie kamienna rzeźba architektoniczna o charakterze sakralnym, zdobiąca portale i kapitele oraz sztuka w metalu (drzwi, relikwiarze, płyty nagrobne, sprzęt liturgiczny).

Kwestia genezy rzeźby romańskiej do dziś budzi pewne wątpliwości. Druga połowa pierwszego tysiąclecia nie sprzyjała rozwojowi rzeźby figuralnej ze względu na skojarzenie jej z pogańskimi posągami i kultem idoli. Choć na Zachodzie Kościół nie przyjął aż tak radykalnej postawy, jak Kościół wschodni w okresie ikonoklazmu (VIII-IX wiek), gdy niszczono wszelkie przedstawienia, ikony i obrazy, po czasach Justyniana rzeźba związana z architekturą w zasadzie zamarła aż do XI wieku

 

Zerwana została ciągłość tradycji rzeźby monumentalnej między antykiem a średniowieczem. Pojedyncze przykłady występowały już w czasach ottońskich. Podobnie we Francji w X i na początku XI wieku występowały proste dekoracje rzeźbiarskie, np. wstępne fazy portali (Arles-sur-Tech, po 1046; Marcilhac, pocz. XI).

portal romański

 

Rzeźba romańska nie narodziła się nagle i nie pojawiła się od razu w wykształconej formie, ale rozwijała się stopniowo, by w pełnej formie objawić się po połowie XI wieku. Pytanie gdzie dokładnie i kiedy się narodziła w zasadzie nie doczekało się jasnej odpowiedzi – przyjmuje się, że nie był to jeden ośrodek, ale kilka (północna Hiszpania, południowo-zachodnia Francja, Burgundia i Emilia), w których tendencje były podobne.

Dla początków rzeźby romańskiej istotne były również dzieła złotnicze, rzeźba w kości i malarstwo. Od dawna istniał kult relikwii, w efekcie którego tworzono relikwiarze, często odzwierciedlające ich zawartość (np. relikwiarz na głowę świętego miał kształt głowy.

 

relikwiarz na głowę

Za najstarszy tego typu uważa się relikwiarz na głowę św. Maurycego z katedry w Vienne, IX wiek). Powstawały również relikwiarze w kształcie pełnoplastycznych, siedzących posągów, jak relikwiarz św. Fides (Foy) z Conques z IX wieku, uważany za jedną z najstarszych znanych rzeźb kultowych.

 

Relikwiarz św. Fides z Conques

Okres przed i po przełomie tysiącleci uważany jest za moment powstania pierwszych dzieł kultowych. Innymi tego typu przykładami są liczne zachowane obiekty kultowe, powstałe w ramach sztuki ottońskiej, wykonane z drewna pokrytego blachą, np. Złota Madonna z Essen (X/XI wiek) i Madonna biskupa Imada z Paderborn (XI wiek) oraz krucyfiksy, jak krucyfiks Gerona (X wiek).

 

Złota Madonna z Essen

W odróżnieniu od innych figur kultowych, krucyfiksy nie napotykały się na zastrzeżenia, wręcz przeciwnie. Willibald Sauerländer podkreśla zależność rzeźby romańskiej od złotnictwa i malarstwa i uważa, że to ten proces spowodował, iż rzeźba romańska nie wykształciła form pełnoplastycznych.

Tematy, cechy i techniki

Rzeźba występowała głównie w ramach architektury, pod postacią kamiennych płaskorzeźb.

We wczesnej fazie stosowano relief płaski, w okresie największego rozkwitu, w kapitelach i portalach stosowano relief wypukły. Rzeźba występowała przede wszystkim w portalach, prowadzących do kościoła oraz na kapitelach, wieńczących kolumny, a w niektórych regionach pokrywała nawet całą fasadę. Była silnie związana z substancja kamiennego bloku, z którego się wydobywała i podporządkowana architekturze.

 

 

portal romański

 

Rzeźba posługiwała się również hierarchizacją i gradacją – postacie najważniejsze dominowały wielkością oraz plastycznością reliefu. Rzeźba romańska w wielu aspektach odeszła od naśladownictwa natury i przestrzeni. Postacie nie są przedstawiane zgodnie z zasadami anatomii, czasem traktowane są w sposób uproszczony, czasem nadmiernie wydłużony, ciężki bądź sztywny. Wielofiguralne przedstawienia umieszczane są na nieokreślonych, płaskich tłach, nie mających cech iluzji przestrzennej.

Ze względu na sakralny charakter tej sztuki, dominowała tematyka religijna. Portale z prostych obramień przekształciły się w ogromne, rozbudowane założenia, z rzeźbionym tympanonem, zastępującym wcześniejsze nadproża, dekorowanymi archiwoltami, trumeau (filarem podpierającym tympanon), kapitelami i często także dodatkowymi figurami w ościeżach.

 

Trumeau portalu w Moissac

 

W tympanonach portali umieszczano najczęściej scenę Sądu Ostatecznego, czasem także Wniebowstąpienie albo Chrystusa z symbolami ewangelistów.

 

tympanon portalu głównego kościołą pw. św. Piotra i Pawła w Pradze, Sąd Ostateczny

 

W XII wieku regułą stały się trzy sąsiadujące ze sobą, dekorowane rzeźbiarsko portale w fasadzie zachodniej. Tematyka religijna od samego początku konkurowała z przedstawieniami o charakterze fantastycznym, z potworami, baśniowymi ludami, smokami itp.

 

płaskorzeźba z katedry w Poitiers

 

Rzeźba kamienna nie była jedyną. Powszechnie stosowanym materiałem było drewno, z którego wykonywano wyposażenie kościołów, krucyfiksy i figury.

Rozpowszechnione były posągi Maryi z Dzieciątkiem w typie Sedes Sapientiae, przedstawianie frontalnie, surowe i hieratyczne w charakterze.

 

Sedes Sapientiae, Burgundia

Popularne były krucyfiksy z wizerunkiem żywego Chrystusa, ubranego najczęściej w długą tunikę, jak Volto Santo z Lukki, na którym wzorowane były liczne inne.

 

Volto Santo

 

Szczególną pozycję zajmowało złotnictwo, w ramach którego powstawały również dzieła odlewnicze. Ośrodkami tej dziedziny wytwórczości było dorzecze Mozy i Saksonia. Wytwarzano relikwiarze, sprzęt liturgiczny, okładki ksiąg; odlewano drzwi kościelne i chrzcielnice.

Portal z Moissac

 

W krużganku benedyktyńskiego kościoła Saint-Pierre w Moissac zachowało się 76 romańskich kapiteli. Wzniesiony tuż przed 1100 rokiem krużganek ozdobili rzeźbiarze z tuluzańskiego warsztatu Bernarda Gilduina.

Tematyka rzeźb jest związana z przeznaczeniem i charakterem każdego z ramion krużganku: w widocznym  na pierwszym planie ramieniu północnym dotyczy życia zakonnego. Kapitele ramienia południowego, pogrążonego zawsze w cieniu kościoła, ilustrują walkę światła z ciemnością, dobra ze złem. W czasie Rewolucji Francuskiej rzeźby zostały mocno uszkodzone, większość głów postaci została rozbita. Ceglane arkady pochodzą z okresu gotyckiej przebudowy kościoła i klasztoru w XV wieku.

Drzwi Gnieźnieńskie

 

Drzwi Gnieźnieńskie (Porta Enea / Drzwi Spiżowe / Porta Regia / Drzwi Królewskie) – unikalny zabytek romańskiej sztuki odlewniczej, wykonane ok. 1170 (nie znany dokładny czas i miejsce) za panowania księcia Mieszka III Starego.

Osadzone w portalu wewnętrznym kruchty południowej archikatedry gnieźnieńskiej. Ich fundatorem i autorem programu ikonograficznego był przypuszczalnie abp Jan z Brzeźnicy lub jego następca Zdzisław, zwany Zdziszkiem.

Oba skrzydła różnej wielkości (lewe wys. 328 x szer. 84 cm i prawe 323 x 83 cm), odlane z brązu metodą wosku traconego (lewe, bardziej wypukłe w całości, a prawe w 24 częściach izlutowane), zawierają po dziewięć kwater z płaskorzeźbami scen figuralnych i obramowanych bordiurą zdobioną ornamentem roślinnym z wplecionymi postaciami ludzi i zwierząt. Umocowane na nich kołatki w kształcie lwich głów odlano oddzielnie. W niektórych miejscach widoczne są pęknięcia spowodowane upadkami czy uderzeniami, oraz spawania i nadlewy powstałe podczas napraw. Ślady po kołkach wskazują na to, że metalowe drzwi były pierwotnie przymocowane do drzwi drewnianych.

 

Obok reliefów odzwierciedlających konkretną rzeczywistość społeczną (ceremoniał inwestytury czy scena napominania Bolesława Czeskiego za tolerowanie handlu niewolnikami) znajdują się przedstawienia o charakterze religijnym takie, jak ukazanie się Chrystusa św. Wojciechowi we śnie, opuszczenie przez szatana ciała nawiedzonego, odzyskanie kształtu przez upuszczone naczynie czy wreszcie czuwanie nad zwłokami Wojciecha orła. Odwołują się one do naśladownictwa Chrystusa oraz staczania duchowego boju z poganami.

Bordiura

Wyżej wymienione sceny otoczone są bordiurami, na których głównymi elementami są wici roślinne z odgałęzieniami i wplecionymi w nie różnymi motywami. Zostały tam umieszczone postacie ludzkie, gady, twory fantastyczne, ptaki i takie zwierzęta jak pies, wiewiórka, zając, kozioł i jeleń. Wśród osiemdziesięciu pięciu rozgałęzień wici rozmieszczono sześćdziesiąt cztery wyobrażenia zoomorficzne.

Znaczenie kwater w zestawieniu z przedstawieniami z bordiury

Obok sceny narodzin św. Wojciecha, na bordiurze, znajduje się przedstawienie Oriona z psem Syriuszem polujących na zająca. Orion, motyw astrologiczny, w średniowieczu był symbolem męczeństwa, natomiast zając symbolizuje uciekającą duszę. Łącząc oba przedstawienia rysuje się przyszłość św. Wojciecha jako męczennika polującego na dusze.

Przy scenie oddania św. Wojciecha do szkoły magdeburskiej w bordiurze widać łucznika wprawiającego się w strzelaniu polując na wiewiórkę. Strzały symbolizują słowa, którymi św. Wojciech będzie strzelać do pogan.

Święty wznoszący się na wyżyny hierarchii kościelnej przez scenę przekazania inwestytury, przedstawiony jest przy koźle górskim potwierdzającym wznoszenie się ku Bogu.

 

Otto wrecza pastoral Wojciechowi

 

 

Motyw winnicy biegnie wzdłuż trzech kwater. Znajdują się tam trzy osoby, jedna ścina winogrona, druga je zjada, trzecia wyciska z nich sok. Scena nawiązuje do przypowieści św. Mateusza o pracy w winnicy, która jest winnicą Chrystusa. Motyw ten znajduje się przy scenie wypędzenia ducha i w związku z tym kontekstem św. Wojciech przedstawiony jest jako „uprawiający” wiarę.

Historię dotycząca sporu pomiędzy księciem Bolesławem Czeskim a świętym i jej konsekwencje uzupełniają sceny z bordiury. Przy kłótni widnieje wilk ścigający jelenia, czyli zło (książę) ścigające dobro (św. Wojciech). Przy scenie gdzie święty chroni się w klasztorze widnieje scena, w której smok siedzi poddrzewem życia a na nim z kolei chroni się kogut, i inny niezidentyfikowany ptak. Ptaki na peridiksionie nie boją się smoka gdyż nie może ich dosięgnąć jak książę nie może świętego. Poczucie bezpieczeństwa jest jednak złudne, ponieważ poza klasztorem\drzewem czai się zagrożenie.

Prawa strona drzwi ukazuje opowieść o heroicznej walce św. Wojciecha.

W początkowej scenie św. Wojciech przybywa na ziemie pruskie. Przy tej kwaterze znajduje się Herakles depczący smoka i bezskrzydły gryf, strażnik.

Przy scenie zabójstwa świętego przez pogan widnieje centaur z rogiem i maczugą. Ma to związek z rysunkami z kodeksów astrologicznych z konstelacją centaura. Jego pozycja, uniesiona noga wyznaczana przez położenie gwiazd, pochodzi z karolińskich kodeksów astrologicznych. Centaur przedstawiony tu jest nie jako pół człowiek pół koń lecz pół człowiek pół osioł co podkreśla dzikość i zwierzęcość Prusów. Porównano ich tu do bezrozumnych szaleńców.

Obok sceny z grobem świętego znajduje się ptak z męską, brodatą głową. Postać ta zidentyfikowana jest jako harpia. Stworzenie antyczne, które jest zmuszone zabijać podobnych do siebie i takie samo tragiczne znaczenie nadaje się w Prusom. Postać ta także określa się jako syrena, duszę zmarłego zważywszy na podobieństwo twarzy św. Wojciecha i syrena\harpii.

Przy scenie złożenia relikwii męczennika do grobu w katedrze gnieźnieńskiej znajduje się Centaur galopujący. Jego przednie nogi ustawione są jak do skoku, tors plecami do widza, głowa odchylona do tyłu. Jedno jego ramię przeplecione przez gałąź, druga dłoń chwyta liść. Centaur stoi w konotacji z walczącym Herkulesem i podobnie jak on oznacza negatywne cechy moralne. Walczący Herkules w sięgającym do kolan kaftanie, przepasany rzemieniem i kroczący naprzód z zachowaniem frontalnego reliefu zwraca się do ptaków identyfikowanych jako żurawie ze stalowymi dziobami i piórami (nawiązanie do jednej z prac Heraklita). Św. Wojciech to misjonarz, w który w Prusach zastał ludzi bezbożnych i dzikich obyczajach czy obłudnej pobożności. Święty wydał im walkę niczym Herkules, który Arkadię uwolnił od ptaków. Męczennik pokonał w sobie cielesne pierwiastki by dać zwyciężyć duchowi (Herkules). Jednak walka jest wieczna i to jest apel do wiernych, aby szli w jego ślady.

 

Wykupienie zwłok św. Wojciecha

 

 

Węzeł składający się z węża zwisającego z gałęzi, który chwyta lwa pożerającego ogon węża. Z kolei lew zwrócony jest ku wężowi i depcze cielsko leżącego pod nim smoka. Jest to nawiązanie do Psalmu 90, 13: „Będziesz stąpał po wężach i żmijach, a i smoka będziesz mógł przydeptać.” Węzeł symbolizuje ludy prymitywne wczesnego średniowiecza. Wąż magiczny to forma zaklęcia złych sił i symboli zła pokonanego.

W prawym, dolnym rogu bordiury lewej połowy drzwi znajduje się centaur z wężem. Z jego gęby wyrasta łodyga. W prawej ręce ma wijącego się węża o psiej głowie. Scena ta znajduje się pod sceną narodzenia i kąpieli. Jest to symbol grzechu pierworodnego przy zmysłowości centaura.

Cechy stylistyczne

Konwencja artystyczna jest antropocentryczna. Postaci przedstawiano trzy czwarte ponieważ pokazywanie frontalne nie pozwala na nawiązanie kontaktu pomiędzy osobami. Charakterystyka osób pozostaje w konwencji przedstawień typów średniowiecznych.

Ze sztuki ottońskiej czerpano szczupłą sylwetę i kształtne głowy, stąd tez próby pokazania przebijającego spod szat zarysu ciała. Pozostałością sztuki starożytnej jest klasyczny rysunek draperii, profile linii nosa przechodzące bezpośrednio w czoło, u niektórych młodych diakonów albo orle nosy zaczerpnięte z monet i medali z podobiznami cesarzy rzymskich. Szerokie gesty otwartą dłonią z odsuniętym kciukiem nawiązuje do przedstawień mówców.

Program ikonograficzny drzwi wzywa także do kontynuacji ogólnonarodowego zadania polegającego na niesieniu chrześcijańskiej cywilizacji na Prusy i Pomorze.

Księga z Kells

Księga z Kells (ang. Book of Kells, irl. Leabhar Cheanannais), znana również pod nazwą Ewangeliarz z Kells lub Ewangeliarz świętego Kolumbana – manuskrypt z około 800 roku, bogato iluminowany przez celtyckich mnichów, pochodzący prawdopodobnie z klasztoru na wyspie Iona założonego przez św. Kolumbana.

Księga jest jednym z najważniejszych zabytków chrześcijaństwa irlandzkiego i dzieł irlandzko-saskiej sztuki, stanowi ona również jeden z najpiękniejszych iluminowanych manuskryptów średniowiecznych, jakie zachowały się do naszych czasów. Wartość artystyczna i precyzja wykonania stawia to dzieło na czele najbardziej godnych uwagi dzieł średniowiecznej sztuki religijnej mimo że niedokończony.

strona z monogramem

Księga z Kells zawiera cztery Ewangelie, poprzedzone wstępami, opatrzone streszczeniami i konkordancjami dotyczącymi poszczególnych tekstów ewangelicznych, spisane majuskułą insularną, atramentem w kolorach czarnym, czerwonym, fioletowym i żółtym. Manuskrypt składa się obecnie z 340 kart welinowych, tzw. folio. Większość folio stanowi w rzeczywistości część większych arkuszy, tzw. bifolio, które złożone na pół dają dwa folio. Wiele bifolio zostało złożonych razem i zszytych ze sobą na kształt zeszytu. Niektóre folio nie stanowią części żadnego bifolio, a są po prostu pojedynczymi osobnymi kartami wstawionymi w „zeszyt”.

Księga z Kells przeznaczona była raczej do celów liturgicznych niż edukacyjnych. Podobnych rozmiarów, bogato zdobione ewangeliarze kładziono na głównym ołtarzu, skąd ściągane były jedynie w celu odczytania zeń tekstów ewangelicznych podczas mszy. Jest jednakże wielce prawdopodobne, że kapłan odprawiający mszę w rzeczywistości nie czytał z samej księgi, lecz raczej recytował z pamięci odpowiednie fragmenty. 

Tkanina z Bayeux

Tkanina z Bayeux to ręcznie haftowane płótno przedstawiające podbój Anglii przez Wilhelma I Zdobywcę, bitwę pod Hastings w 1066 i życie codzienne mieszkańców ówczesnej Normandii; wybitne dzieło sztuki świeckiej.

Tkanina to cenne ikonograficzne źródło historyczne. Jej autorstwo przypisuje się królowej Matyldzie, żonie Wilhelma, nie jest to jednak teza w pełni potwierdzona. Dzieło obecnie znajduje się w muzeum w mieście Bayeux we Francji.

Długość tkaniny wynosi 70,34 m. a szerokość 0,5 m.

Tkanina jest świadectwem wielkiej roli jaką w wystroju średniowiecznych wnętrz odgrywały dekoracyjne wyroby tkackie. Wykonano ją prawdopodobnie na zamówienie biskupa Odona z Bayeux.

Haftowaną wełnianymi nićmi w ośmiu kolorach. Środkiem biegnie szeroki pas ze scenami figuralnymi, obramowany bordiurą z postaciami wojowników, zwierząt i baśniowych istot oraz wicią roślinną.

 

Posadzka w podziemiach kolegiaty w Wiślicy

Rytowana posadzka  w środkowej nawie krypty kolegiaty Wiślickiej (w Wiślicy) nie ma bezpośrednich analogii w całej sztuce romańskiej. Składa się z dwóch kwater odpowiadających przęsłom krypty.

Scena w górnym polu bliższym ołtarzowi, ukazuje kapłana, starca i chłopca, nad którymi biegnie łaciński napis: „Ci co pragną być deptani, aby móc wznieść się ku gwiazdom”.

Środkowa postać w dolnym polu uważana jest za fundatora posadzki, któremu towarzyszy żona i syn. Fundatorem był zapewne Bolesław Kędzierzawy. Daty panowania tych książąt i styl dekoracji wyznaczają jej czas powstania na trzecią ćwierć XII wieku.

galeria – sztuka romańska

galeria on-line

kanon dzieł – sztuka romańska

 

kliknij, aby otworzyć