jak zdać maturę z historii sztuki?

Jak zdać maturę z historii sztuki (z jak najlepszym wynikiem…)?

Wiele z Was wysyła do mnie zapytania lub pyta w komentarzach  – jak zdać tę matuę z historię sztuki, ile czasu zajmuje przyswojenie materiału, jak rozplanować naukę… Z przyjemnością Wam pomogę, ponieważ wiem, jak bardzo brakuje wsparcia w tym temacie!

Wiem, że nauka historii sztuki w liceach pod postacią kuriozalnego przedmiotu pt. „Wiedza o kulturze” jest często prowadzona przez sfrustrowanych nauczycieli, którzy próbują zmusić do zapamiętywania (daty, nazwiska, terminy) na podstawie twierdzenia, że to wielki twórca/rzeźba/malowidło i TRZEBA go/ją/je znać. Znam przypadki, gdzie przez 3 lata WOKu w klasie humanistycznej pani „profesor” (mgr.) nie pokazała nawet pół slajdu, tylko opowiadała historię na temat tego, jak wyglądają budowle lub… próbowała je rysować na tablicy… Jak można opowiadać w teorii o sztuce wizualnej, o tym, co TRZEBA ZOBACZYĆ? Tyle wysiłku na nic, a wystarczyloby  zwyczajnie zainteresować sztuką ukazując jej piękno… Cóż.

W takim wypadku, osoby które chcą zdać maturę z historii sztuki, najczęściej stoją przed wyzwaniem – jak nauczyć się do historii sztuki bez pomocy nauczyciela i z tymi punktami liczyć na przyjęcie do jakiejkolwiek wyższej uczelni? Już na początku mogę Was pocieszyć – DA SIĘ! :) Mam jednak nadzieję, że nad Wami czuwa odpowiedzialny nauczyciel/nauczycielka, a Wasze poszukiwania są chęcią zdania tego egzaminu najlepiej jak się da. Mam nadizeję, że moje rady przydadzą się i jednej i drugiej grupie. :) Do dzieła.

Po pierwsze, ważny schemat (skoro jestem jeszcze absolwentką zarządzania strategicznego, to będzie spora dawka mądrzenia się, strategii, zarządzania czasem i planowania). Musicie umieć sobie odpowiedzieć na kilka pytań. Przede wszystkim – z jakiego punktu startujecie (to pomoże zidentyfikować wszystkie zadania do zrealizowania po drodze) oraz cel, do jakiego zmierzacie – matura na poziomie podstawowym czy rozszerzonym; czy jest to matura, od której zależą Wasze studia czy jest tylko „wspomaganiem” i nie zależy od niej wynik rekrutacji na studia?

Przyjmijmy, że startujemy z pozycji kogoś, kto o historii sztuki wie tyle, że rozróżni Monę Lizę od Słoneczników, może trochę więcej (oczywiście osoby, które interesują się historią sztuki od dawna i mają o wiele wyższą wiedzę będą po prostu mieć o wiele mniej pracy przy nauce). Jesteśmy w klasie maturalnej, a sama matura do zdania w maju na poziomie podstawowym lub rozszerzonym (różnica pomiędzy nimi zawiera się głównie w poziomie wypowiedzi własnych, na maturze w podstawowym zakresie mamy pytania bardziej testowe, w rozszerzonej więcej jest pracy własnej słowem). Starujemy więc praktycznie od zera, a musimy wznieść się na wyżyny naukowych dywagacji o dyskrusie artystycznym w czasie 7 miesięcy (liczę od października do maja). Mamy więc już jasno nakreślony czas. (uwaga, na tym etapie bardzo przydaje się kalendarz – w komputerze lub w formie książki – dzięki temu możemy sami kontrolować czas i swoje postępy – nie lekceważcie tego! – czas ma dziwną specyfikę, wydaje się, że jest go bardzo długo, a tu masz Ci los, już kwiecień…).

7 miesięcy to średnio 28 tygodni, z czego zazwyczaj trzeba wyłączyć weekend (bądźmy realistami, nie tylko z historii sztuki zdajemy maturę…). Do opanowania jest 21 „działów” historii sztuki – od sztuki prehistorycznej do pierwszej połowy XX wieku. To nie tylko epoki jako takie, ale później części epok, bo w momencie podziału sztuki na europejską i polską mniej więcej od renesansu nie jesteśmy w stanie opanować materiału za jednym zamachem. W mojej galerii „kanonicznej” możecie sobie dokładnie obejrzeć o czym mówię.

Aby móc przyswoić sobie każdy z działów należy przyjąć, że więcej czasu zajmie nam nauka okresów od renesansu do współczesności (o baroku nie wspominając… – skaranie!).

Powinniśmy zacząć od czytania podstawowych informacji na temat danego okresu z podręcznika (wykaz publikacji znajduje się na tym blogu, w panelu po prawej stronie, choć ja osobiście uważam, że na początku nauki, do renesansu, w zupełności wystarczy podręcznik Osińskiej lub nawet moje notatki, jak kto lubi). Gdy dojdziemy do bardziej skomplikowanych i bardziej obszernych etapów można wspomagać się Internetem (polecam wikipedię ANGIELSKĄ lub w ostateczności jeśli chodzi o analizę poszczególnych dzieł sztuki, ale odradzam czytanie informacji na temat dziejów i historii epok – choć czasem takie łopatologiczne zebranie wiedzy z jakiejś epoki może pomagać – ale absolutnie nie stosować do NAUKI jako takiej). Możemy więc podzielić sobie prace nad etapami następująco:

 

1 miesiąc (październik):

1 tydzień: 00 sztukia prehistoryczna, 01 sztuka starożytnej Mezopotamii, 02 sztuka starożytnego Egiptu (najwięcej czasu zajmie oczywiście Egipt, proszę się nie przejmować za bardzo prehistorią i Mezopotamią)

2 tydzień: 03 sztuka świata egejskiego, 04 sztuka staożytnej Grecji (tutaj proponuję mocno popracować nad architekturą i stylami, bo będzie to połowa naszej pracy przy opracowaniu architektury renesansu ;)

3 tydzień: 05 sztuka etruska, 06 starożytny Rzym (to odpoczynek, Rzym nie jest bardzo wymagający – można więc sobie przy okazji powtórzyć wszystkie do tej pory obejrzane slajdy i notatki)

4 tydzień: 07 sztuka wczesnochrześcijańska, 08 sztuka romańska (na szczęście tutaj w grę wchodzi najczęściej architektura – niemniej – często pojawiają się na egzaminach przykłady dotyczące sztuki romańskiej w Polske – jeśli możemy – warto się udać w takie miejsca i samemu po raz kolejny obejrzeć na żywo – wizyta w podstawówce z klasą się nie liczy)

 

2 miesiąc (listopad):

5 tydzień: 09 sztuka gotycka, 10 sztuka między gotykiem a renesansem (architektura, architektura, architektura – terminy, nazwy, budowanie – WAŻNE)

6 tydzień: 11 sztuka renesansu , 12 sztuka manieryzmu (no i zaczyna się prawdziwy sprawdzian pamięci, nazwisk, dat… – do tego architektura. dzieła manierystyczne i renesansowe są często różnie przyporządkowywane do epok, warto więc uczyć się ich razem, bo moje rozróżnienie jest czysto teoretyczne – może być niezgodne z innymi)

7 tydzień: 13 sztuka renesansowa i manierystyczna w Polsce (obszerny temat, choć przyjemny)

8 tydzień: 14 sztuka baroku i rokoka (jedna z bardziej obszernych epok, warto przygotować się na poważne kucie – architektura, malarstwo, rzeźba – w Europie Zachodniej – to zupełnie różne style w zależności od kraju – Francji, Włoch czy Niderlandów)

 

3 miesiąc (grudzień – ze względu na święta – krótszy):

9 tydzień: 15 sztuka neoklasyczna i sztuka czasów stanisławowskich, 16 sztuka romantyzmu (sama przyjemność)

10 tydzień:  17 malarstwo europejskie II poł. XIX wieku (zaczyna się etap „skądś znanych” dzieł, większość każdy z nas kojarzy, choć ilość teorii jest dość obrzerna)

11 tydzień: 18 malarstwo polskie II poł. XIX wieku (też przyjemna sprawa)

12 tydzień: wielkie żarcie i nicnierobienie – można sobie przypomnieć motywy narodzin Chrystusa w malarstwie ;)

 

4 miesiąc (styczeń):

13 tydzień: 19 architektura i rzeźba po klasycyzmie (ciekawe)

14 tydzień: 20 secesja i recepcja impresjonizmu (dość obszerne, bo dwie epoki w jednym)

15 tydzień: 21 II poł. XX wieku (dużo, dużo nauki z podręcznika)

16 tydzień: warto powtórzyć sobie przez następne 2 tygodznie całą wiedzę – najlepszym sprawdzianem jest slajdowisko – czy potrafimy rozpoznać obraz (tytuł, autor, epoka, lata tworzenia, miejsce, co się wiąże z obrazem, semantyka, ikonografia)

 

5 miesiąc (luty) – 7 miesiąc (maj):

17 tydzień – 28 tydzień:  tutaj już moje dokładne wskazówki na nic się nie zdają, bo każdy pracuje we własnym tempie, ale najważniejsze jest, aby w czasie tych dwóch miesięcy:

– rozwiązywać jak najwięcej egzaminów maturalnych z zeszłych lat – u mnie można je znaleźć tutaj – w pierwszej kolejności, dzięki temu będziemy wiedzieć co dobrze nam idzie i czego nie ma potrzeby trenować w nieskończoność, a co w ogóle nie wiemy jak ugryźć – należy się skupić na tym, nawet jeśli to mało przyjemne…
– chodzić po mieście  a k t y w n i e – rozglądać się, analizować, szukać zabytków – ułatwione zadanie mają Ci z Warszawy, Krakowa, Gdańska i innych dużych miast, gdzie zabytków jest sporo – ale warto też wybrać się do Muzeum Narodowego (chyba o tym  nie muszę wspominać, że każda, nawet najlepsza reprodukcja nie pokaże tego, co najważniejsze – rozmiaru, barwy, faktury)
– interesować się – czytać książki, oglądać albumy, szperać w Internecie, czytać artykuły, odwiedzać strony. polecam linki do stron zamieszczone w panelu po prawej stronie. w moim personalnym odczuciu najbardziej przydatne są:

– http://www.wga.hu – genialna internetowa galeria dzieł od średniowiecza do współczesności (wyłączając)
– http://www.metmuseum.org/toah/ – osie czasu Metropolitan – bardzo przydatne do „ogólnego” poglądu co kiedy się działo
– wikipedia (angielska, francuska, włoska – nawet jeśli macie problem z włoskim – mają bardzo dobre zdjęcia, a nazwy da się rozszyfrować – ewentualnie google.translator

– ćwiczyć swój język polski – logiczność i spójność wypowiedzi, słownictwo – choć to na pewno jest też ważne przy maturze z języka polskiego
– nie kupować płyt z allegro, które podobno zawierają kanony itp – ja się nacięłam – to był chyba kanon przedszkolaka a nie maturzysty…

Podsumowując, aby zdać maturę z historii sztuki i otrzymać z niej wynik zadowalający uniwersytety i akademie można przygotować się samemu. Trzeba jednak sobie narzucić ogromą dyscyplinę i naprawdę pilnować czasu, bo na początku wydaje się, że jest go tak dużo i przez miesiąc siedzicie nad porządkami architektonicznymi a potem w miesiąc trzaskacie całą współczesność – to się nie kończy dobrze… Podstawą jest ciągłe oglądanie slajdowiska – w mojej galerii na picasie można puścić sobie slajdowisko i zakryć jakąś kartką podpisy pod zdjęciami – i zgadywać! im więcej się uda tym lepiej.

 

 

już PO!

Emocje już prawie opadły. Zaczynam jeść, pić, oddychać swobodniej. Oczywiście prawie nie zdążyłam na moją maturę o tej nieszczęsnej 14:00, okazało się, że wszystkie moce sprzysięgły się przeciwko mnie. Myślę, że ZTM też był z nimi w zmowie. Nerwowe przeglądanie „Plastyka 8” w autobusie, bo nie zdążyłam zapamiętać tych wszystkich współczesnych, nie zrobiłam kanonu… Trudno. Czarny długopis, dowód, wszystko się zgadza…

W sali nr. 201 siedziały 2 dziewczyny, jedna po 20 min oddała pracę, więc albo zdążyła napisać nr telefonu i ewentualną kwotę za zdanie w widocznym miejscu, albo była dla sportu… 

Pisałam rozszerzenie, spodziewałam się mega masakry, a wydała mi się dość prosta. William Blake byłby pewnie zły, że uczniowie śmieją się nad jego dziełami. Nie jestem kilku rzeczy pewna, ale pytanie o chronologię podpór było chyba lekko ujmujące poziomowi ‚rozszerzonemu’.

Wybrałam 2 temat wypracowania, o zmianie kształtowania się ludzkiej postaci na podstawie ‚Nocnej mary’ Fussliego (wiem, wiem, że to koniec XVIIIw., lekka skucha, ‚Kamieniarzy’ Courbeta, ‚Dory Maar’ Picassa i ‚Postaci leżącej’ Henry’ego Moore’a. Jestem ciekawa waszych wyników, waszych odpowiedzi i wypracowań. 

Poziom podstawowy byłby dla mnie o wiele trudniejszy. Przeraziłam się oglądając te arkusze… 

Teraz dopiero się zacznie. Składanie dokumentów na studia, oczekiwanie, oczekiwanie, oczekiwanie… Na pewno nie porzucę bloga, może przyszłym rocznikom się przyda :) Naprawdę cieszę się, że ktoś tutaj zaglądał.

Gazeta.pl zamieściła obydwa poziomy, ale niestety odpowiedzi ani widu, ani słychu. Może wspólnie rozwiążemy? 

 

P.S. Nie idźcie na „Anioły i demony”! Jeśli tylko jesteście czuli na Rzym, renesanowych twórców i Ekstazę św. Teresy (w filmie występuje coś, co udaje rzeźbę, pewnie styropian spod San Diego, z aniołem skazującym strzałą w czoło biednej Teresy). Szkoda nerw(ów).

analiza porównawcza

Czujecie już ciepły oddech komisji egzaminacyjnej przed jutrzejszym dniem? Tak, ja też. Oczywiście czuję, że za mało umiem, że nie poświęciłam temu wystarczająco dużo czasu. Jutro jeszcze przed maturą czeka mnie obrona projektu na studiach na temat Gazociągu Północnego i projektu negocjacji strategicznych dla strony polskiej i innych krajów nadbałtyckich. Lovely, szczególnie jeśli w głowie mam tylko obrazy, kolory, linie i kreski. Mogę jutro profesorowi wyłożyć analizę rysunków projektowych rurociągu i jej inspiracje linearyzmem, kompozycjami Strzemińskiego i kaligrafią japońską…. Shit, nie jest dobrze. Mam nadzieję, że Wy (jest Was ponad 1 200 dziennie!) macie się lepiej…

Na deser analiza porównawcza…

KOMPOZYCJA

Kompozycja to sposób ułożenia na płaszczyźnie obrazu elementów formalnych, tworzących dzieło tak, by organizowały one pewną całość.

– kształt pola obrazowego / format obrazu (kompozycja zewnętrzna)

– prostokąt / kwadrat / koło / romb

– poziom / pion 

 – podziały kompozycyjne wprowadzające ograniczenia w obrębie kompozycji i porządkujące ją

Schemat kompozycyjny – stały układ elementów kompozycyjnych charakterystyczny dla danego kierunku, epoki, itp. W zależności od charakteru schematu możemy wyróżnić takie układy kompozycyjne jak:

– kompozycja otwarta / zamknięta
– zwarta / luźna
– dynamiczna / statyczna
– diagonalna (skośna / przekątna) – kompozycja oparta na przewadze skosów z ograniczeniem zaznaczenia kompozycyjnego pionów i poziomów, akcentowana np. kolorem, światłocieniem. Jest jednym z elementów typowych m.in. dla malarstwa barokowego
– horyzontalna – rozbudowanie kompozycji wszerz, wydobycie kierunków poziomych, którym podporządkowane są osie i kierunki pionowe, często z zastosowaniem izokefalizmu – układu przedstawionych postaci z umieszczeniem głów w jednej lini, np. bizantyjskie mozaiki
– wertykalna – rozbudowanie kompozycji w kierunku pionowym, przeciwieństwo kompozycji koryzontalnej
– figura piramidalna – kompozycja oparta na trójkącie / piramidzie, w którym zamknięta jest kompozycjnie główna grupa figur, częsta w malarstwie włoskim dojrzałego renesansu, np. Madonny Rafaela

Przy analizie / opisie kompozycji można również dostrzec i uwzględnić takie jej cechy i składniki jak:

 plan

– czy kompozycja jest jednoplanowa / wieloplanowa
– czy plany są wyodrębnione
– czy zastosowano perspektywę linearną / powietrzną
– czy jest to kompozycja strefowa (pasowa) / układ kulisowy

centrum lub dominanta kompozycyjna

– czy posiada wyraźne centrum i co je stanowi
– czy centrum kompozycyjne jest zarazem środkiem geometrycznym czy jest tożsame z centrum treściowym (np. Ostatnia Wieczerza Leodarda da Vinci)
– kompozycja podkreśla / uwydatnia / uwypukla treść i tematykę
– czy kompozycja posiada dominantę i co ją stanowi

horyzont

– wyraźnie zaznaczony / nieokreślony
– obniżony / podwyższony
– równowaga pionów i poziomów 

ruch

– dośrodkowy / odśrodkowy
– wielokierunkowy
– napięcia kierunkowe sugerujące

ŚWIATŁOCIEŃ

Światłocień jest to rozłożenie i wzajemne przenikanie się świateł i cieni stosowane w rysunku, malarstwie i grafice w celu wydobycia efektu trójwymiarowości. Rysunek światłocieniowy to taki, w którym uwzględniono jedynie różnice tonalne wynikające z oświetlenia przedmiotu, a nie wzięto pod uwagę różnic walorowych.

– źródło światła – widoczne na obrazie / nieokreślone, padające spoza obrazu
– naturalne / sztuczne (także określone / nieokreślone)
– światło rozproszone (równomiernie rozłożone) / punktowe, kierowane na pewne partie – np. wydobywające motyw dominujący
– najjaśniejszy punkt / najciemniejszy punkt
– wyraziste / mało znaczące (powodujące ostre kontrasty lub nie)
– modelujące formy głęboko (ostro) / modelujące pobieżnie, lekko podkreślając formę
– kierunek padania światła podkreślony formą (np. duktem pędzla, fakturą) / niezależny kierunek
– refleksy świetlne (bliki)
– modelunek światłocieniowy – silny / miękki 
– światło nadające głębi / płaszczyznowe 

pojęcia

– nokturn (pejzaż malowany porą wieczorną lub o zmierzchu)
– luminizm, ew. maniera tenebrosa (zainteresowanie światłocieniem było szczególnie charakterstyczne dla epoki hellenizmu i epoki baroku, stąd przy obrazach barokowych korzystamy z podobnych pojęć) 

KOLORYSTYKA

Kolor czasami zamiennie nazywny barwą to jedna z podstawowych jakości zmysłowych odbieranych przez siatkówkę oka. Kolory dzieli się na trzy podstawowe grupy:

1. chromatyczne (zasadnicze, pochodne)
2. achromatyczne (obojętne)
3. ziemne 

W kolorystycznym opisie podajemy:

gama kolorystyczna

– szeroka (barwy chłodne i ciepłe) / wąska (tylko chłodne lub tylko ciepłe), jeśli występuje przewaga którejś z gam kolorystycznych, należy określić, czy przeważają barwy chłodne, czy ciepłe
– barwy dźwięczne / stonowane (delikatne, wysublimowane)
– barwy czyste (tylko podstawowe i pochodne) / złamane (barwami dopełniającymi)

określenie dominanty kolorystycznej (jakie barwy dominują?)

– nazwanie barw (dobrze posługiwać się językiem plastyków lub różnicować przez porównywanie z naturą, np. zieleń wiosenna, chromowa, groszkowa, czerwień malinowa, siena, umbra)

kontrasty

– walorowe / temperaturowe / dopełnieniowe / brak

plany barwne

– czy są zróżnicowane według tradycyjnych reguł perspektywy malarskiej – bliżej ciepłe tony, dalej chłodniejsze, a na trzecim planie najchodniejsze

pojęcia

– kolor lokalny (w świetle i cieniu jest ta sama barwa, która ulega tylko ściemnieniu lub rozjaśnieniu)
– autonomia kolorystyczna światła i cienia (cienie i światła mają własny kolor)
– dywizjonizm (zasada estetyczna polegająca na wprowadzaniu do obrazu barw w czystej postaci, nie mieszanych na palecie, które dopiero w oku widza zlewają się w pożądany ton, np. w obrazach impresjonistów, Paula Signac’a, Seurat’a
– prymat gry barwnej nad czynnikami budowy obrazy

ŚRODKI EKSPRESJI I WYRAZ DZIEŁA

Punkt ten można rozumieć dwojako. Z jednej strony należy napisać, czym obraz przemawia do widza, czyli jakie są podstawowe środki wyrazu artystycznego, no. obrazy Rubensa przemawiają znakomitą kolorystyką, dynamizmem ujęcia, a Van Gogha ostrymi zestawieniami kolorystycznymi, wyrazistym duktem pędzla, bogatą fakturą.
Każde dzieło ma właściwe artyście (a często stylowi i epoce, w której powstało) środki ekspresji. W punkcie tym trzeba właśnie dowieść, jakie cechy identyfikują to dzieło, ale bez podawania nazwy stylu. Wykorzystać można podane poniżej pojęcia, ale uwaga! – tylko te, które charakteryzują to dzieło. Może zaistnieć sytuacja, w której wykorzystuje się do identyfikacji pojęcia wcześniej wykorzystane, np. w przypadku dzieł Caravaggia w rubryce „światłocień” pojawia się informacja, że występują ostre kontrasty światłocieniowe, a w rubryce „środki ekspresji”, że ostre kontrasty światłocieniowe są najważniejszym środkiem wyrazu w dziełach tego artysty

– plama barwna
– linia (kontur)
– światło
– faktura (dukt pędzla)
– studyjny rysunek wypełniony kolorem
– iluzja rzeczywistości / brak
– określona barwa
– prymat koloru nad innymi środkami budowy obrazu
– sposób podkreślenia formu
– idealizm / realizm przedstawienia

Z drugiej strony ekspresja dzieła jest to pewien dramatyzm przedstawienia, oddany za pomocą gestów, mimiki twarzy, dynamicznego układu postaci, itd.  

OPIS POSTACI

– jednofiguralna / wielofiguralna
– postaci wyodrębnione / silnie zarysowane / słabo zarysowane
– postaci statyczne / dynamiczne
– ruch jednokierunkowy / wielokierunkowy

notatki – sztuka gotycka

Sztuka gotycka

;)

Gotyk styl w architekturze i innych dziedzinach sztuk plastycznych (rzeźbie, malarstwie i sztuce sepulkralnej), który powstał i rozwinął się w połowie XII wieku we Francji (Anglosasi uważają że w Anglii ;)) i swoim zasięgiem objął zachodniochrześcijańską Europę.

Powstanie gotyku związane jest z rozwijającą się pod koniec średniowiecza kulturą dworską, rycerską i mieszczańską.

Gotyk dzielimy zasadniczo się na trzy okresy (z wyjątkiem Anglii, w którym rozróżniamy inne okresy), których czas trwania jest różny dla poszczególnych państw – najbardziej widoczny podział jest we Francji:

• gotyk wczesny
• gotyk dojrzały – promienisty
• gotyk późny – płomienistym (flamboyant)

rozeta w stylu płomienistym

Przedstawiciele

Większość dzieł z tego okresu jest anonimowa, niemniej jednak znane są nazwiska części artystów, takich jak Wit Stwosz, Robert Campin, Peter Parler czy Martin Schongauer.

Domenico Quaglio (1787 - 1837), katedra w Reims

Architektura

Termin architektura gotycka odnosi się do stylu w architekturze europejskiej okresu późnego średniowiecza, od około połowy XII do początku XVI wieku.

Za wzorcowy przykład budynku gotyckiego uważa się gotycką katedrę, choć w rzeczywistości był to również okres rozwoju architektury świeckiej (mieszczańskiej i rezydencjonalnej). Architektura gotycka w zamierzeniu jej twórców miała w doskonały sposób odzwierciedlać boską naturę i wielbić Boga.

Strzelista i ogromna bryła kościoła stała się symbolem czasów, w których religijność łączyła w sobie wyprawy krzyżowe i pragnienie wzniesienia się ku Bogu. W bryle dominują kierunki pionowe. Ich powtarzalność w bliskim sąsiedztwie, rozczłonkowanie bryły, delikatna dekoracja tworzą budowle ekspresyjne i lekkie. Barwne światło przenikające do wnętrza przez wysokie witraże stwarza wrażenie uduchowienia, a powtarzające się we wnętrzu wertykalne linie i znaczna odległość do sklepienia kieruje wzrok ku górze.

Nazwa „gotyk”, „gotycki” została użyta po raz pierwszy w połowie XV wieku przez L.B. Albertiego. Było to pejoratywne określenie opisujące wytwory kultury uważanej za prymitywną i barbarzyńską. Negatywną ocenę stylu gotyckiego potwierdził Giorgio Vasari w XVI w. Dla ludności italskiej gotyckie formy architektoniczne były równie obce i niezrozumiałe, jak poprzedzający go romanizm. Zatem architektura i styl gotycki nie mają żadnego historycznego związku z plemieniem Gotów.

Styl gotycki był nazywany także stylem ostrołukowym. Jednak i to określenie nie jest właściwe. Ostry łuk występował nie tylko w architekturze gotyku. Występował już (i to wcześniej) wstylu romańskim oraz w architekturze islamu.

Historia

Gotyk powstał około 1120 roku we Francji, następnie był stopniowo przejmowany przez pozostałe państwa (najwcześniej, ok. 1175 przez Anglię, po 1200 roku przez Niemcy). Miejscem narodzin gotyku był region Ile-de-France, jednak pewne rozwiązania konstrukcyjne umożliwiające jego powstanie (np. sklepienie krzyżowo-żebrowe) zaczęły pojawiać się już na przełomie XI i XII wieku w Normandii (Évreux, Jumièges, Lessay), północnych Włoszech (kościoły w Rivolta d’Adda i w Mediolanie) i Anglii (katedra w Durham, lata budowy 1093-1128).

katedra w Durham

katedra w Durham, wnętrze

Łuk ostry pojawia się np. w Burgundii, m.in. w sklepieniu kościoła benedyktynów w Cluny z przełomu XI i XII wieku. Etapy bezpośrednio poprzedzające ukształtowanie się architektury gotyckiej mogą ilustrować kościoły klasztorne w Saint-Germer-de-Fly (dep. Oise) i Saint Martin-des-Champs (Paryż).

Sain-Germer-de-Fly

Sain-Germer-de-Fly

łuk ostry

Łuk ostry, złożony zazwyczaj z dwóch odcinków kół, wraz z rozwojem gotyku staje się niejednokrotnie coraz bardziej skomplikowany.

portal katedry we Fromborku

W Anglii pojawił się tzw. łuk Tudorów, łuk przybiera postać tzw. oślego grzbietu, a nad niewielkimi otworami występuje tzw. łuk kotarowy.

łuk kotarowy

łuk tudorów

Sam fakt pojawienia się coraz ostrzej budowanego łuku nie jest najistotniejszą cechą gotyku. Większe znaczenie miało odejście od przestrzeganej wcześniej rygorystycznej zasady wiążącej wysokość strzałki łuku z jego rozpiętością. Zmianie ulega także sposób konstruowania sklepień krzyżowych przez zastosowanie żeber podpierających kolebki. To z kolei, w połączeniu ze zmianami kształtu łuku, pozwala na znaczną dowolność w kształtowaniu rozwiązań sklepień przekrywających nawy. Dla odciążenia filarów część sił przenoszących się ze sklepienia przerzucono za pośrednictwem łęków na stawiane poza obrysem bryły kościoła tzw.wieże sił.

St Denis, wnętrze

Po raz pierwszy takie rozwiązanie zastosowano we Francji w XII wieku, w opactwie St-Denis pod Paryżem podczas przebudowy katedry przeprowadzonej w latach 1140 – 1144 według projektu opata Sugera. Części zrealizowane za życia opata obejmowały dwuwieżową fasadę zachodnią z przedsionkiem i część wschodnią (obejście prezbiterium).

St-Denis w Paryżu, fasada

Ideą Sugera było stworzenie ziemskiego odpowiednika Niebieskiej Jerozolimy, budynku o wysokim stopniu linearności i przenikniętego światłem, inspirowanego pismami Pseudo-Dionizego Aeropagity. Cienkie kolumny, okna z witrażami i ogólne wrażenie wertykalizmu i lekkości złożyło się na architekturę, której elementy ulegną nasileniu w ciągu dalszego rozwoju stylu gotyckiego.

Budownictwo sakralne

W okresie gotyku najczęściej budowano kościoły na planie trójnawowej bazyliki, chociaż zachowało się także wiele przykładów zastosowania rozwiązań halowych.Kościół halowy to kościół wielonawowy o równej wysokości wszystkich naw. Przykładem może być Bazylika Mariacka Wniebowzięcia NMP w Gdańsku, czy też Saint-Savin-sur-Gartempe we Francji. W przeciwieństwie do bazyliki, nawa główna jest oświetlona za pomocą okien umieszczonych w nawach bocznych.

Wnętrze kościoła halowego (kościół św. Wolfganga w Schneeberg w Saksonii)

Bazyliki i hale mają znacznie wydłużony kształt i zakończone są podłużnymi prezbiteriami. Układ wzbogacają obejścia i wieńce kaplic. Fasadę zamyka jedna lub (częściej) dwie wieże. Czasem spotykane są także rozwiązania, w których zastosowano dwie wieże na zakończeniach transeptu albo obok niego.

katedra w Ulm

W Anglii powtarzane jest rozwiązanie znane z okresu romańskiego – wieża na skrzyżowaniu nawy głównej i poprzecznej. Wznoszone kościoły często odznaczały się ogromnymi rozmiarami. Wysokość wież często przekracza 100,0 m (np. kościół w Salisbury – 123,0 m, w Ulm – 161,5 m) asklepienia nawy głównej wznoszą się średnio 20-30 m nad poziomem posadzki.

katedra w Salisbury

wnętrze katedry w Salisbury

Rozmach wiąże się nie tylko z rozwojem sztuki budowlanej, ale także z rosnącą pozycją mieszczaństwa, które w wielu przypadkach było fundatorem budowli stawianych w poszczególnych miastach. Skromniejsze kościoły powstawały przy ośrodkach zakonnych hołdujących regule ubóstwa.

Uta i Eckhart - fundatorzy katedry w Naumburgu, Niemcy

Cechą najbardziej charakterystyczną dla gotyckich kościołów jest ich ogrom i strzelistość. Gotyckie kościoły były budowane niejednokrotnie przez dziesiątki lat. Zmieniająca się niekiedy sytuacja materialna fundatorów powodowała przerywanie budowy niedokończonych wież (stąd w wielu gotyckich kościołach wieże mają różną wysokość) i wystroju elewacji. Dzieła kończono czasem po latach, w innej epoce i w innym stylu.

Gotyk podkreśla wertykalizm budynku i cechuje się szkieletową budową. Zastosowanie łuków przyporowych, ostrych łuków w elementach konstrukcyjnych i sklepień krzyżowo-żebrowych pozwoliło na prawie całkowite wyeliminowanie ściany, zastąpionej przez okna wypełnione witrażami.

witraże w kościele Sainte Chapelle

Masywne filary stosowane w romanizmie zmieniły się w gotyku w pęki służek, których przedłużeniami stały się żebra sklepienne.

Przejście żeber w służki

Część obciążeń przenoszonych przez żebra sklepienne przerzucono powyżej dachów na dobudowane z zewnątrz wieże sił zwieńczone ostro zakończonymi sterczynami/pinaklami/fialami.

pinakiel

W budowlach halowych siły te przejmowały skarpy. Podparcie sklepień na żebrach pozwoliło na wprowadzenie sklepień żebrowych przekrywających pola o dowolnym kształcie. Udoskonalenie techniki pozwoliło na bardziej racjonalne wykorzystanie przekrojów żeber.

rodzaje sklepień - (widoki i rzuty w poziomie): a) krzyżowo-żebrowe, b) gwiaździste, c) kryształowe, d) sieciowe

sklepienie gwiaździste

Trójkątne pola sklepień krzyżowo-żebrowych dzieli się na mniejsze trójkąty i tak pojawia się sklepienie gwiaździste, ukośnie przecinające się żebra układają się w sklepienie sieciowe (siatkowe), ułożenie wysklepek pod różnymi kątami tworzy sklepienie kryształowe.

sklepienie sieciowe, katedra we Fryburgu

sklepienie kryształowe

Różny, często zawiły układ żeber, prowadzi do konstrukcji wielu odmian sklepień żebrowych o fantazyjnym rysunku.

konsole

Całości wrażenia dopełniała dekoracja rzeźbiarska, pokrywająca kapitele kolumn i służek, zworniki (klucze) w miejscu przecięcia się żeber, konsole podpierające służki, a także fasady zewnętrzne, w szczególności koncentrująca się na portalach zwieńczonych trójkątną wimpergą i w galerii królewskiej.

zwornik sklepienia żeber w Chełmnie

wczesnogotycka wimperga

okno zwieńczone wimpergą

Krzywizny zdobią czołganki (żabki), szczyty wieńczą kwiatony, w portalach miejsce półkolumn często zajmują rzeźby królów i proroków (tzw. portal królewski).

czołganki / żabki

kwiaton

detal z Notre Dame, Paryż

Wśród ornamentów rzeźbiarskich pojawiają się motywy roślinne i zwierzęce. Artyści chętnie sięgają do rodzimych wzorów, wykorzystując powszechnie znane kształty np. winorośli, bluszczu, liści koniczyny, dębu czy najzwyklejszych polnych kwiatów. Motywy roślinne przeplatają się z wizerunkami ptaków i innych zwierząt. Nie obce są fantazyjne stwory w postawie wyprostowanej, albo skulone (maszkarony), niekiedy pełniące rolę rzygaczy.

maszkarony z Notre Dame, Paryż

maszkarony z Notre Dame w Paryżu

maszkarony

Rzeźbę cechuje realizm i coraz wyraźniejsza ekspresja. Obróbka detali rzeźbiarskich jest niezwykle staranna, nie ma znaczenia, czy element architektoniczny będzie mógł być podziwiany przez widza, czy też umieszczony wysoko ponad ziemią pozostanie niewidoczny w swoich szczegółach.

Trójkondygnacyjny podział elewacji wewnętrznej kościoła w klasycznym gotyku – Bazylika w St. Denis

Artysta tworzył na chwałę Boga. Szczyt zdobią niewielkie wnęki zwane blendami, których wnętrze często pokrywane jest tynkiem, a czasem urozmaicane podziałem przy pomocy laskowania (maswerku).

maswerk

maswerk - rybi pęcherz

okno gotyckie z maswerkiem

okno z maswerkiem i witrażami

Ściany dodatkowo zdobią wielobarwne freski.

Najważniejszym elementem wnętrza są rozbudowane ołtarze szafiaste, a całość wzbogaca wielobarwne światło wpadające do wnętrza przez kolorowe witraże wbudowane w okna podzielone na mniejsze pola maswerkami, których układ stawał się coraz bogatszy i bardziej skomplikowany.

Ołtarz szafiasty mariacki Wita Stwosza, Kraków

Pod koniec gotyku (XV w.) rozbudowano go do stylu zwanego flamboyant (gotyk płomienisty).

rozeta w stylu gotyku płomienistego, Sainte Chapelle

Specyficzna odmiana gotyku, tzw. gotyk redukcyjny, rozwinęła się na terenach, na których przeważało budownictwo ceglane (północne Niemcy, Polska i kraje bałtyckie). Przykładami budowli reprezentujących tę odmianę mogą być kościoły Mariackie w Stralsundzie i w Gdańsku.

kościół Mariacki w Gdańsku

Budownictwo świeckie

Rozbudowa miast i siedzib władców to przede wszystkim doskonalenie ich funkcji obronnych, które musiały zabezpieczyć ich mieszkańców przed coraz to doskonalszymi technikami oblężniczymi.

Brama Holsztyńska w Lubece

Okres gotyku to nie tylko udoskonalenie machin oblężniczych, ale i w jego schyłkowym okresie pojawienie się artylerii. Mury obronne wieńczy krenelaż, a obronę ułatwiają hurdycje, zastąpione w XIV wieku machikułami.

krenelaż

hurdycja

machikuły

Nad poszerzonymi fosami buduje się najczęściej mosty zwodzone, podnoszone w całości lub w części przy murach. Po podniesieniu stanowią dodatkową osłonę bram.

zamek Bodiam

Przedpole chronią budowane barbakany połączone szyją z bramami w murach obronnych. Na znaczeniu tracą donżony. W drugiej połowie XV wieku, w dolnej partii murów pojawiają się otwory strzelnicze dla ustawionej po jej wewnętrznej stronie dział artyleryjskich.

barbakan w Krakowie

brama barbakanu

Coraz większe znaczenie w zabudowie miast mają ratusze, siedziby władzy miejskiej. W budowlach wznoszonych po północnej stronie Alp przeważa układ, w którym na parterze lokowane są hale targowe, a piętro zajmują biura i pomieszczenia obrad rajców.

fasada ratusza we Wrocławiu

późnogotycki ratusz we Wrocławiu, widok z boku

Wraz z rozwojem pełnionych funkcji budowle są rozbudowywane. W podziemiach coraz częściej lokowane są więzienia i izby tortur, a w nadziemnych częściach budowli sale sądownicze. Miejskie zbrojownie początkowo lokowano także w pomieszczeniach ratusza. Z czasem przeniesiono je do osobnych budowli zwanych arsenałami, a amunicję do prochowni. W miastach leżących w pobliżu szlaków handlowych pomieszczenia handlowe w ratuszach szybko stają się zbyt małe. Stąd często pojawiają się osobne budowle pełniące tę funkcję. Ponadto bogate cechy rzemieślnicze budują swoje własne hale mieszczące również biura, sale zebrań i pokoje gościnne.

ratusz miejski w Leuven

Na obrzeżach miast powstają szpitale, budowane najczęściej przez bractwo Św. Ducha (rzadziej zajmują się tym inne zakony). W szpitalach oprócz jednej czy też dwóch izb dla chorych mieści się kaplica, sale dla zakonników i pomieszczenia gospodarcze.

Domy bogatszych mieszczan w końcowej fazie gotyku to budowle złożone z dwóch części połączonych niewielkim dziedzińcem. Część frontowa mieści na parterze pomieszczenia przeznaczone dla klientów, a na piętrze izby mieszkalne właściciela. Za podwórkiem, w części tylnej, lokowane są zazwyczaj na parterze składy, stajnie, wozownie. Piętro zajmują pomieszczenia dla służby. Początkowo były to budynki drewniane w całości lub budowane z kamienia albo cegły, w części dolnej z piętrem w konstrukcji drewnianej. Powtarzające się pożary zmusiły do zastąpienia drewna materiałami niepalnymi.

dom Kopernika, Toruń

kamienica w Stargardzie

Rozwiązania materiałowe

Nadal istotną rolę w budownictwie odgrywał kamień. Zwłaszcza elementy konstrukcyjne przenoszące znaczne naprężenia ściskające musiały cechować się dużą wytrzymałością oraz odpornością na działanie czynników atmosferycznych.

Żebra łęków i filarów systemu przyporowego umieszczone po zewnętrznej stronie budowli były narażone na opady deszczu i mróz. Zwłaszcza w tych miejscach lepiej sprawdzał się ściśle dopasowany kamień. Stosowana w tych miejscach cegła była nie tylko mniej odporna, ale także podczas wznoszenia budowli wymagała więcej czasu i cierpliwości z uwagi na zastosowanie do jej łączenia wolno twardniejącej zaprawy wapiennej. Jej mniejsza wytrzymałość powodowała z kolei zwiększenie przekrojów, a wrażliwość – konieczność jej zabezpieczenia okładzinami z płyt kamiennych.

Zachowały się także budowle, w których przy pogrubionych filarach międzynawowych i zmniejszonej smukłości nawy głównej, ukrywano łęki oporowe pod zadaszeniem. Na terenach uboższych w kamień znacznie częściej sięgano do cegły jako głównego materiału, a budowle stawiano w układzie halowym. Cegła zdobiona jest różnobarwną polewą (stalowoczarną, brunatną, zieloną lub czerwoną).

Układa się ją w wielobarwne wzory zdobiące obramowania np. portali lub płaszczyzny ścian. Od tego tła często odcinają się tynkowane blendy urozmaicające szczyty budowli.

Budowle gotyckie – Francja

Katedra w Reims

katedra w Reims

katedra w Reims, widok bryły

Katedra Notre-Dame w Reims (fr. Cathédrale Notre-Dame de Reims) – gotycka katedra pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny w Reims, we Francji. Jest uznawana za najbardziej harmonijną i klasyczną w proporcjach we Francji, często nazywana „katedrą aniołów” z powodu bogatej dekoracji rzeźbiarskiej.

dekoracja rzeźbiarska katedry w Reims

Została zbudowana w latach 1211 – 1300 roku na miejscu poprzedniej świątyni z 401 roku. Zaprojektował ją Jean d’Orbais.

Dwuwieżowa fasada katedry przypomina swym wyglądem fasadę paryskiej Notre-Dame. W obydwu świątyniach z fasad wyrastają nie przykryte hełmami wieże.

środkowy portal katedry w Reims

W fasadzie znajdują się trzy ogromnych rozmiarów portale. Są tak duże, że w tympanon środkowego wbudowana została rozeta. Druga z rozet znajduje się ponad portalem i jest wypełniona witrażem z XIII wieku, który przedstawia NMP w otoczeniu apostołów i muzykujących aniołów. Po obydwu jej stronach wybudowano strzeliste gotyckie okna oświetlające dwie boczne nawy. Trójnawowa katedra ta jest bazyliką, co oznacza, że dwie nawy boczne są niższe od nawy głównej.

katedra w Reims - bryła

Wieńczący je dach zdobiony jest licznymi rzeźbami, częściowo przeniesionymi z pałacu biskupiego.Trójnawowa bazylika z potrójną nawą poprzeczną i krótkim, pięcionawowym prezbiterium zamknięta jest w części wschodniej ambitem, do którego przylega pięć kaplic.

Część wschodnia została ukończona już w 1241 r. Całe wnętrze (wraz z głębokością środkowej kaplicy) mierzy 141 metrów długości, a wysokość trój kondygnacyjnej nawy głównej osiąga 38,0 m. Wnętrze silnie akcentują linie pionowe. Żebra sklepienia schodzą poprzez pas triforium na półkoliste kolumny. Otwory okienne ambitu i kaplic wzbogacono jednymi z pierwszych maswerków.

wnętrze katedry w Reims

triforia katedry w Reims, wnętrze

grupa Zwiastowania i Nawiedzenia w katedrze w Reims

Katedra słynie z witraży zaprojektowanych przez Marca Chagalla i bogatej, rzeźbiarskiej kompozycji fasady. W czasie rewolucji francuskiej zniszczono lektorium i witraże, ale bryła budynku ocalała. Do roku 1996 usuwano zniszczenia z czasów I wojny światowej.

witraże Marca Chagalla w katedrze w Reims

Katedra była miejscem koronacji prawie wszystkich królów Francji, począwszy od Chlodwiga w V wieku. Tu w 1429 rok Joanna d’Arc kazała koronować odsuniętego od władzy króla Karola VII.

Katedra Notre-Dame w Paryżu

fasada katedry Notre-Dame de Paris

Notre-Dame de Paris – gotycka katedra w Paryżu. Jedna z najbardziej znanych katedr na świecie, między innymi dzięki powieściDzwonnik z Notre Dame francuskiego pisarza Viktora Hugo.

Jej nazwa, tłumaczy się jako Nasza Pani i odnosi się do Matki Boskiej. Wzniesiono ją na wyspie na Sekwanie, zwanej Île de la Cité, na śladach po dwóch kościołach powstałych jeszcze w IX wieku. Budowa jej trwała prawie 170 lat (1163-1330).

Notre Dame de Paris

plan katedry Notre Dame de Paris

Jest to kościół pięcionawowy z krótką nawą krzyżową, dość długim prezbiterium i podwójnym obejściem na półkolu. Pierwotnie miało ono tylko trzy małe kapliczki. W drugiej połowie XIII wieku usunięto kapliczki i wybudowano pięć dużych kaplic.

Notre Dame de Paris

wnętrze Notre Dame de Paris

Całą szerokość fasady zajmują trzy portale, z czego środkowy jest najszerszy. Wyrzeźbiono na nim scenę Sądu Ostatecznego. Zamiast kolumienek (jak to było w stylu romańskim) na cokołach lub wspornikach ustawiono figury zwieńczone baldachimami.

figury pod baldachimami

portal katedry Notre Dame de Paris

Dokładne przyjrzenie się fasadzie środkowego portalu od razu odkrywa jej asymetryczność: lewy portal, poświęcony Matce Boskiej, pochodzi z ok. 1210 roku i przedstawia w reliefach sceny z jej życia, m.in.: genealogię Maryi, Zwiastowanie, Boże Narodzenie, Zaśnięcie i Zmartwychwstanie. Filar dzielący odrzwia ozdobiony jest figurą NMP z Dzieciątkiem, w górnych częściach widać m.in. Koronację Maryi. Łuk portalu wpisany jest w trójkątne obramowanie.

Prawy portal – portal św. Anny – powstał ok. roku 1220, ale zdobiący go ostrołukowy tympanon zawiera rzeźby sprzed 1180 roku, a więc najstarsze spośród wszystkich zachowanych w katedrze.

portal środkowy - Sąd Ostateczny katedry Notre Dame de Paris

W najwyższej części łuku znajduje się płaskorzeźba Matki Boskiej Tronującej z Dzieciątkiem, obok niej inicjator budowy katedry – biskup Maurice de Sully i król Ludwik VII w otoczeniu aniołów.

Środkowy, największy portal Sądu Ostatecznego, pochodzi z ok. 1220-1230, ale jedynie kilka fragmentów rzeźb (m.in. postać Chrystusa w górnej części tympanonu) pochodzi z I połowy XIII wieku, reszta to XIX-wieczna rekonstrukcja.

Nad środkowym portalem umieszczono rozetę rozświetlającą wnętrze świątyni. W całej budowli umieszczono dużą ilość witraży, które wprowadzają grę światła w wielkiej i zazwyczaj, jak to bywa w gotyckich katedrach, mrocznej budowli.

rozeta katedry Notre Dame de Paris

Pod rozetą ciągnie się tzw. galeria królewska, element charakterystyczny dla gotyckich katedr francuskich.

schemat Notre Dame de Paris

bazylika Saint Denis w Paryżu

fasada bazyliki Saint Denis

Bazylika Saint Denis (fr. basilique Saint-Denis) – nekropolia królów francuskich, w której zostali pochowani prawie wszyscy monarchowie francuscy. Bazylika znajduje się w miasteczku o tej samej nazwie, które jest obecnie północnym przedmieściem Paryża.

stylizowane nagrobki Ludwika XVI i Marii Antoniny

Święty Dionizy, patron Francji i zarazem bazyliki, był według legendy pierwszym biskupem Paryża. Na miejscu jego pochówku wzniesiono początkowo kaplicę. Dagobert I ufundował opactwo i sprowadził do Saint-Denis benedyktynów.

Budowę obecnej bazyliki, jednej z pierwszych budowli wzniesionych w stylu gotyckim, rozpoczęto w 1136 roku, za czasów opata Sugera, prace zakończono dopiero u schyłku XIII wieku.

plan bazyliki Saint Denis

Opactwo służyło przez wieki jako sceneria uroczystości pogrzebowych i miejsce pochówku królów Francji. W sarkofagach, często zdobionych rzeźbami, pochowani zostali wszyscy monarchowie francuscy rządzący od X wieku do 1789, oprócz trzech: Filipa I, Ludwika XI i Ludwika Filipa I oraz Karola X – który abdykował i dlatego w chwili śmierci oficjalnie nie był królem Francji. W 1793 roku, podczas rewolucji grobowce, na polecenie władz rewolucyjnych otwarto, a szczątki zbezczeszczono i usunięto do dwóch grobów zbiorowych. Archeolog Aleksander Lenoir ocalił większość rzeźb przenosząc je do muzeum.

wnętrze bazyliki Saint Denis

W wyniku renowacji prowadzonej pod kierunkiem Eugène Viollet-le-Duca do bazyliki wróciły posągi królów. Do krypty przeniesiono także z opactwa Saint-Point szczątki Ludwika VII, niesprofanowane przez rewolucjonistów francuskich z XVIII w.

nawa bazyliki Saint Denis

katedra w Chartres

fasada katedry w Chartres

Katedra w Chartres, właściwie: Cathédrale Notre-Dame de Chartres – gotycka katedra pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, w Chartres, we Francji.

bryła katedry w Chartres

plan katedry w Chartres

Nie znamy nazwisk budowniczych katedry. Została ona wybudowana w XII wieku, jej budowa rozpoczęła się w 1145, ale już w 1194 pożar miasta zniszczył całość; oprócz frontu katedry. Podczas pożaru ocalała święta relikwia – sancta camisia (Święta Tunika) przywiezioną z Konstantynopola, czyli Welon Najświętszej Panny w który ubrana była Maryja w noc Bożego Narodzenia. Wydarzenie to zostało uznane za cud i postanowiono odbudować katedrę. Została więc ona odbudowana w latach 1194 – 1220 – trwało to przeszło 30 lat.

Sancta camisia - relikwia sukni Matki Boskiej, katedra w Chartres

Obecna gotycka katedra powstała na ruinach katedry romańskiej. Jej fundamenty stanowią grube, wpuszczone w ziemię na głębokość 8 metrów, mury. Pozwalają one uzyskać stabilność budowli i absolutnie równą podstawę.

południowa elewacja katedry w Chartres

konstrukcja łuków przyporowych w katedrze w Chartres

Drewnianą konstrukcję dachu składano na ziemi, a następnie, za pomocą wielokrążków, wciągano ją aż na górną krawędź murów. Ustawiano też rusztowania, zaś kamienie potrzebne do budowy dachu, wciągano za pomocą wciągarki. Aby mury, składające się z wykutych w skale filarów, mogły unieść ciężar sklepienia, budowano przypory, tak zwane słupy przyporowe połączone z murami za pomocą łuków przyporowych.

łuki przyporowe katedry w Chartres

Po zachodniej stronie katedry znajdują się dwie 90-metrowe iglice, wyższa i bardziej wyszukana pochodzi z roku 1513, zaś niższa i mniej wyszukana z lat trzydziestych XIII wieku.

Wewnątrz i na zewnątrz budowli znajduje się ponad 10 000 rzeźb z kamienia i szkła.

portal królewski katedry w Chartres

rzeźby katedry w Chartres

rzeźba św. Marcina, Jeremiasza i Grzegorza, katedra w Chartres

rzeźby środkowego Tympanonu katedry w Chartres

W katedrze znajduje się 160 kolorowych witraży (kliknij, aby otworzyć pełną galerię witraży katedry w Chartres), zajmują one łączną powierzchnię 2000 m², wśród nich znaleźć można sławną Błękitną Różę lub Najświętszą Marię Pannę Pięknego Szkła. Kolorowe kawałki szkła łączono ze sobą ołowianymi spojeniami i żelaznymi prętami.

wnętrze katedry w Chartres

witraż katedry w Chartres

witraż "Błękitna róża" w katedrze w Chartres

witraż "Błękitna róża" - detal katedry w Chartres

W środku znajduje się również największy w Europie labirynt – położony w sercu katedry. Poza funkcją dekoratywną umożliwiał on człowiekowi średniowiecza odbycie na kolanach wędrówki, rozumianej jako pielgrzymka do Ziemi Świętej, odprawianej najczęściej w akcie pokuty za grzechy.

widok labiryntu we wnętrzu katedry w Chartres

schemat labiryntu w katedrze w Chartres

Katedra w Chartres była jako pierwsza we Francji poświęcona Najświętszej Dziewicy. W średniowieczu co roku odbywały się tu cztery wielkie odpusty, na które ściągały tłumy pielgrzymów.

W 1979 roku Katedra została wpisana na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO.

katedra w Beauvais

katedra w Beauvais

Najwyższa (nieukończona) katedra gotycka na świecie – 48,2 m – to wysokość ok 15 piętrowego bloku.

katedra w Beauvais

Budowę rozpoczęto w roku 1225. Potem było tylko gorzej – zawalało się wszystko, co mogło.

plan katedry w Beauvais, nawa nigdy nie zbudowana (jasny szary kolor)

Zaplanowana jako 5-nawowa bazylika, nie zrealizowana, z pozostałościami IX-wiecznego kościoła karolińskiego, rzeźbionymi portalami, wewnątrz m.in. witraże, kolekcja tapiserii oraz 2 zegary – jeden o średnicy 12 m, przedstawiający nocne niebo nad Beauvais, drugi Michała Anioła pomagającego ważyć dusze na Sądzie Ostatecznym.

drzewo Jozuego, katedra w Beauvais

Od początku budowa była pechowa. Trzydzieści lat po ukończeniu chóru zawaliło się sklepienie. Chór odbudowano, wzmacniając statykę dodatkowymi filarami. Budowa nawy poprzecznej trwała następne dwieście lat.

katedra w Beauvais

W XVI wieku postanowiono nad nawą poprzeczną zbudować wieżę z kamienia. Miała to być najwyższa wieża chrześcijaństwa. Rok po jej ukończeniu w murach pokazały się rysy. Sprowadzeni z Paryża eksperci radzili rozpocząć jak najszybciej budowę nawy głównej, aby podeprzeć sklepienie od strony zachodniej. Po upływie następnych trzech lat wszystko było już gotowe do dalszej budowy, ale oto w Święto Wniebowstąpienia roku 1573 wieża zawala się, niszcząc część chóru, witraże i stalle. Pieniędzy starcza tylko na odbudowę zniszczeń. Potem rozpoczynają się wojny hugenockie, a po nich zarzuca się ostatecznie plany dalszej budowy.

fasada katedry w Beauvais

Na temat przyczyn katastrof przedstawiono wiele różnych teorii. Ostatnie badania przeprowadził w roku 1982 Robert Marks, wykorzystując do tego metody nowoczesnej fizyki. W spolaryzowanym świetle obserwował przekroje poszczególnych części budowli, symulując działanie sił nacisku, wiatru, przesuwu. Odkrył przy tym, że wyjątkowa wysokość katedry w Beauvais naraża ją na szczególnie silne działanie wiatru. Wewnętrzne, smukłe filary stoją, z punktu widzenia fizyka, w nie najlepszym miejscu. Łuki przyporowe nie odprowadzają ciężaru tak jak powinny. Poza tym w innych katedrach ciężar nawy poprzecznej wspiera nawa główna, zakończona masywną fasadą zachodnią – tu tego oparcia brakuje. Mimo to budowla ta stoi już siedemset lat.

(tutaj obszerny artykuł o tym, dlaczego Beauvais się zawalała)

Włochy

katedra w Sienie

fasada katedry w Sienie

Dla wielu historyków sztuki i podróżników Siena, największy ośrodek południowej Toskanii, odwieczny rywal Florencji, jest najpiękniejszym miastem Europy. Rzecz nie do rozsądzenia, ale katedra sieneńska z pewnością należy do najwspanialszych.

widok z góry na katedrę w Sienie

Prace przy jej wznoszeniu podjęto w 1229 jeszcze w stylu pizańskim (romańskim), z czasem modyfikując w duchu płynącego z Francji gotyku. Największy udział w obecnym wyglądzie miał kierujący od 1284 budową Giovanni Pisano, twórca fasady z wielką rozetą i smukłymi wieżami po bokach.

plan katedry w Sienie

Bogactwo dekoracji rzeźbiarskiej łączy się tu z tradycyjnymi, toskańskimi efektami kolorystycznymi (wykorzystanie różnobarwnych marmurów). Strzelistą kampanilę, o wzrastającej wraz z kondygnacja liczbą arkad w oknach (od jednej do sześciu), ukończono w 1313.

wieża (kampanila) katedry w Sienie

W początkach XIV w. stojąca u szczytu potęgi republika zapragnęła prześcignąć ogromem katedrę florencką. Architekt Lando di Pietro rozpoczął wielką rozbudowę świątyni (1339).

witraż katedry w Sienie

Dotychczasowa katedra miała stać się transeptem nowej. Niestety wielka epidemia dżumy (Czarna Śmierć), która spustoszyła Europę w latach 1347 50, potem klęski w wojnach z Florencją, a także błędy konstrukcyjne doprowadziły po poniechania zamiarów. Pozostały tylko fragmenty nowego korpusu nawowego, włączone w zabudowę przykatedralnego placu.

wnętrze katedry w Sienie

We wnętrzu, o ścianach wykładanych na przemian pasami białego i czarnego marmuru, obok wspaniałej, wzorzystej posadzki (1372 1562), szczególną wartość posiadają także ambona autorstwa Giovanniego Pisano oraz freski Pinturicchia nad wejściem do Biblioteki Piccolominich.

wnętrze katedry w Sienie

posadzka w katedrze w Sienie - rzeź niewiniątek

Pinturicchio - św. Bernardyn, fresk w katedrze w Sienie

Giovanni Pisano, ambona

Pałac Vecchio

Pałac Vecchio (dosł. Stary Pałac) znajduje się we Florencji, przy Piazza della Signoria.

Palazzo Vecchio, Florencja

Zaprojektował go Arnolfo di Cambio w kształcie masywnego bloku na planie czworokąta. Trzykondygnacyjną budowlę zwieńczoną blankami zdobi charakterystyczna, wysoka (94,0 m) wieża z tarasem. Budowę pałacu rozpoczęto w 1299 r. Wieżę ukończono w 1310 r.  Początkowo Pałac Vecchio był siedzibą republiki florenckiej, w okresie późniejszym pełnił rolę ratusza.

lew z lilją, symbol Florencja

Kamienną, rustykalną elewację ożywiają rzędy dwudzielnych okien zwieńczonych łukami. Pod łukami arkad podtrzymujących dwie kondygnacje obronnych ganków znajdują się freski z dziewięcioma herbami miasta. Zegar na wieży ratusza ma wbudowany mechanizm z 1667 r. Wieżę, podobnie jak główną bryłę gmachu, wieńczy dwukondygnacyjny  ganek obronny z blankami w kształcie jaskółczych ogonów. Glorietta wsparta na czterech kolumnach została dobudowana podczas późniejszych przeróbek, podobnie jak wieńczący ją piramidalny daszek ozdobiony kulą i figurką lwa trzymającego lilię (tak wcześniej wyglądał symbol Florencji).

katedra w Mediolanie

Katedra Narodzin św. Marii w Mediolanie (wł. Duomo St. Maria Nascente di Milano) – gotycka marmurowa katedra, jeden z najbardziej znanych budynków w Europie.

fasada katedry w Mediolanie

Jej wymiary – 157 metrów długości i 92 szerokości – plasują ją na 3 miejscu w Europie. Położona na głównym placu, w centrum Mediolanu. Na zewnątrz katedra ozdobiona jest przez 2245 figur, 135 sterczyn, 96 rzygaczy, i około kilometra maswerków.

detal katedry w Mediolanie

katedra w Mediolanie, bryła

Budowa katedry finansowanej przez Gian Galeazzo Viscontiego rozpoczęła się w 1386 roku a ostatnie wykończenia wykonano na polecenie Napoleona w roku 1809. Zegar słoneczny umieszczony w nawie przy wejściu jest największy na świecie. Turyści mogą zwiedzać dach Katedry.

Pałac Dożów (Palazzo Ducale)

fasada Pałacu Dożów w Wenecji

Pałac Dożów (wł. Palazzo Ducale) – siedziba władców i rządu Wenecji. W pierwszym okresie miał charakter obronny.

Pałac Dożów - widok z dzwonnicy

Pierwsza budowla powstała na miejscu bizantyjskiego zamku w 814 r. Zniszczył ją pożar wywołany podczas powstania przeciwko doży w 976 roku. Odbudowana w XI wieku, była wielokrotnie rozbudowywana i przebudowywana. Doża Sebastian Ziani wprowadził wiele radykalnych zmian. Zmienił układ funkcjonalny pałacu Dożów (m.in. polecił zbudować osobny budynek tzw. Starej Prokuracji przy placu św. Marka, do którego przeprowadzono wyższych rangą urzędników). Kolejne istotne zmiany zostały wprowadzone w okresie od 1309 do 1424 r.

Pałac Dożów, Wenecja

W 1340 r., wzdłuż wybrzeża, rozpoczęto dobudowę gmachu Wielkiej Rady (Maggior Consiglio). Uroczyste poświęcenie odbyło się w 1419 a już trzy lata później rozpoczęły się prace nad przedłużeniem budynku w głąb Piazzetty. Nowy budynek uzyskał fasadę z dwukondygnacyjnymi, ażurowymi arkadami.

Porta della Carta - wejście do Pałacu Dożów, Wenecja

Główne wejście do pałacu Porta della Carta znajduje się przy budynku bazyliki św. Marka. Prace nad jego budową doża Francesco Foscari powierzył Bartolomeowi i Giovanniemu Buonom w 1438 r. Prace ukończono w 1442 roku w gotyckim stylu flamboyant. Nad wejściem umieszczono postać doży klęczącego przed lwem (na stronach księgi są widoczne słowa: Pax tibi, Marce evangelista meus Pokój tobie Marku, Ewangelisto mój… tutaj spocznie twoje ciało).

rzeźba klęczącego Doży przed lwem, Porta della Carta, Pałac Dożów, Wenecja

Obecnie w portalu znajdują się tylko kopie rzeźb, oryginały zostały zniszczone w 1797 przez mistrza kamieniarskiego na polecenie Napoleona (ocalała tylko głowa doży, która obecnie znajduje się w muzeum).

W 1483, podczas pożaru, została zniszczona część budynku. Odbudowa podjął się Antonio Rizzo. Jego dziełem są także schody Gigantów (Scala dei Giganti) znajdujące się na dziedzińcu, naprzeciw głównego wejścia.

schody Gigantów, Pałac Dożów, Wenecja

Ukończone w 1491 r. schody prowadzą na I piętro. W połowie XVI wieku ozdobiono je dwoma posągami Marsa i Neptuna (rzeźby Jacopo Sansovino). Pracę Rizzo kontynuowali architekci: Pietro Lombardo, Giorgio Spavento, Antonio di Pietro – Scarpagnino oraz Bartolomeo Manapola (ok. 1600 r.).

schody Gigantów - widok od frontu, Pałac Dożów, Wenecja

Pałac Dożów to trzykondygnacyjny budynek obejmujący z trzech stron wewnętrzny, renesansowy dziedziniec (dziedziniec zamyka bazylika św. Marka). Od strony nadbrzeża i Piazzetty na parterze i I piętrze posiada arkadowe loggie.

Pałac Dożów od strony kanału, Wenecja

Ściana II piętra jest ozdobiona płytami dwukolorowego kamienia. W środkowej części elewacji, pomiędzy oknami, umieszczono płaskorzeźby nawiązujące do wystroju architektonicznego Porta della Carta. Całość wieńczy ażurowa attyka. Skrzydło usytuowane wzdłuż kanału Pałacowego łączy Most Westchnień z budynkiem nowego więzienia (wcześniej wiezienie tzw. Piombi znajdowało się na strychu pałacu, pod dachem z ciężkich, ołowianych płyt).

Pałac Dożów na starej fotografii, Wenecja

Po utracie niepodległości pałac Dożów stał się siedzibą władz francuskich, później austriackich. W latach 1811 – 1904 część pomieszczeń zajmowała biblioteka Marciana. Obecnie w gmachu znajdują się muzeum Museo dell’Opera z ekspozycją 42 oryginalnych kapiteli z arkad na elewacjach zewnętrznych (zgromadzone po renowacji przeprowadzonej pod koniec XIX wieku). Do zwiedzania udostępnione są także pomieszczenia pałacowe dekorowane freskami m. in. Veronesa (np. Apoteoza Wenecji) i Jacopo Tintoretto (np. Raj). Na fryzie Sali del Maggior Consiglio umieszczono poczet 76 dożów weneckich. Miejsce, w którym powinien znajdować się portret doży Martin Falier zasłonięte jest kirem (doża został ścięty w 1355 za spiskowanie przeciw republice).

bazylika św. Franciszka w Asyżu

fasada kościoła dolnego bazyliki św. Franciszka w Asyżu

Bazylika św. Franciszka w Asyżu – XIII-wieczny kościół poświęcony św. Franciszkowi z Asyżu, znajdujący się w umbryjskim mieście Asyż.

bazylika św. Franciszka w Asyżu

Bazylika została zbudowana na Wzgórzu Piekielnym (nazwa szczytu związana jest z wykonywanymi na nim wyrokami śmierci), podarowanym zakonowi przez mieszkańca Asyżu, Szymona Pucciarellego. Reguła zakonu nie pozwala na posiadanie dóbr, zatem teren ten już od 1228 roku stanowił własność Watykanu. Dzień po kanonizacji św. Franciszka, w dniu 17 lipca 1228, papież Grzegorz IX poświęcił miejsce budowy i zmienił nazwę wzgórza na Wzgórze Rajskie.

bazylika św. Franciszka z Asyżu

wnętrze kościoła górnego bazyliki św. Franciszka w Asyżu

Budowa kościoła dolnego trwała dwa lata, a w 1239 zakończono prace nad wznoszeniem bazyliki, konwentu i dzwonnicy.

wnętrze kościoła dolnego bazyliki św. Franciszka w Asyżu, ołtarz papieski otoczony późnogotyckimi freskami

Klasztor minorytów powstawał równolegle z budową kościoła. Nazwa konwent została przyjęta ok. 1300 r. W 1230 przeniesiono ciało św. Franciszka do kościoła dolnego i pochowano je w krypcie pod głównym ołtarzem.

dziedziniec klasztoru Sykstusa IV, Asyż

Gotycko-romański kościół zaprojektował zakonnik i architekt Eliasz Bonbarone. Prace nad upiększaniem budowli trwały jeszcze wiele lat. W 1253, przed konsekracją bazyliki, zakończono je w kościele dolnym. Kościół zdobiony jest licznymi freskami autorstwa: mistrza szkoły pizańskiej – Giunta Pisano; florenckiej – Cimabue, Giotto; rzymskiej – Jacopo Torriti, Pietro Cavallini, Filippo Rusuti; oraz sienejskiej – Pietro Lorenzetti i Simone Martini. Kwestia autorstwa części z nich (m.in. Giotta) jest niepewna lub sporna.

Malowidło z dolnego kościoła - Simone Martini, scena ze św. Marcinem z Tours

Giotto (?), scena z cyklu św. Franciszka: Kazanie do ptaków

Rozbudowa bazyliki miała miejsce w XIV i XV wieku. Ostateczny kształt został nadany w latach 1474-1476 przez papieża Sykstusa IV. Dzwonnica została zbudowana w stylu romańskim.

8 września 1997 r. silne trzęsienie ziemi spowodowało poważne uszkodzenie bazyliki. Zawaliła się część sklepienia kościoła górnego, którego spadające fragmenty zabiły czterech zakonników (jeden z nich był Polakiem). Sklepienie odbudowano. Nie udało się jednak odtworzyć uszkodzonych fragmentów fresków.

W 2000 r. Bazylika i inne zabytki franciszkańskie zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO.

Kościół dolny

wejście do kościoła dolnego bazyliki św. Franciszka w Asyżu

Bazylikę poprzedza dziedziniec otoczony krużgankami zbudowanymi w XV wieku. Do kościoła dolnego prowadzi podwójny portal z drugiej połowyXIII wieku. Zdobią go trzy rozety. Drewniane, rzeźbione drzwi pochodzą z połowy XVI wieku. Drzwi po lewej stronie (z 1550) są dziełem Ugolinuccio z Gubbio. Sceny ukazane na nich obrazują życie św. Franciszka i św. Klary.  W połowie długości transeptu, po lewej stronie, otwiera się nawa kościoła dolnego. Do niej przylegają dobudowane w czasach późniejszych gotyckie kaplice. Nawę przykrytą sklepieniem krzyżowym kończy płytka absyda poprzedzona szerokim transeptem przykrytym sklepieniem kolebkowym.

Najważniejszym miejscem w kościele dolnym jest zejście prowadzące do krypty, w której znajduje się Kaplica Grobu św. Franciszka.

grób św. Franciszka

Najstarsze freski jakie zachowały się w całej bazylice – strona prawa (od wejścia w kierunku ołtarza): Przygotowanie do Ukrzyżowania, Ukrzyżowanie, Zdjęcie z Krzyża, Opłakiwanie Jezusa, Zmartwychwstanie; strona lewa: Św. Franciszek wyrzeka się dóbr doczesnych, Sen papieża Innocentego III, Kazanie do ptaków, Stygmaty św. Franciszka, Pogrzeb św. Franciszka.

Kaplica św. Marcina ozdobiona jest freskami, które w dziewięciu scenach ukazują życie świętego. Wykonał je Simone Martini na początku XIVwieku. Witraż w kaplicy pochodzi z warsztatu Jana di Bonito i jest datowany na rok 1350.

Simone Martini, detal - muzykanci

Simone Martini, scena ukazująca życie św. Franciszka

Kaplica św. Stanisława Szczepanowskiego, biskupa krakowskiego i męczennika kanonizowanego w bazylice św. Franciszka 8 września 1253 r., powstała w drugiej połowie XIV wieku. Zdobią ją freski malarza Szkoły Rzymskiej, mistrza z Asyżu – Puccio Capanna oraz nieznanego naśladowcy Giotta. Przedstawiają sceny z życia świętego oraz Ukrzyżowanie Jezusa i Koronację Maryi Panny.

Puccio Capana, Ukrzyżowanie Jezusa, ok 1330

naśladowca Giotta, prezentacja, ok 1316 r.

Kaplica św. Mikołaja z Bari została zbudowana ok. 1270 r. a kaplica św. Magdaleny w 1310 r. Zdobią je freski Giotta i jego ucznia zwanego Maestro di San Nicola. (zobacz galerię fresków „Legenda św. Franciszka”)

Giotto, z cyklu legend o św. Franciszku - sen Innocentego III

Kaplice św. Szczepana i św. Antoniego zbudowano w latach późniejszych, na przełomie XVII i XVIII wieku.

Malarstwo gotyckie reprezentuje cykl malowideł został wykonany w tzw. Części Krzyżowej kościoła, czyli na ścianach i sklepieniu transeptu na wysokości ołtarza głównego. W prawym ramieniu (patrząc w kierunku ołtarza), na sklepieniu, namalowane zostały freski przedstawiające dzieciństwo Jezusa.

Simone Martini

Na ścianach przedstawione są wizerunki pięciu pierwszych świętych zakonu franciszkańskiego (namalowane przez Simone Martini), scena wskrzeszenia dziecka przez św. Franciszka, Madonna z dzieciątkiem w otoczeniu aniołów (nad portretami zakonników) oraz św. Franciszek (dzieło Cimabue). Z uwagi na czas powstania obrazu, ok. 1280 r. przyjmuje się, że jest to najbardziej wiarygodny portret świętego.

Cimbaue, Maesta i św. Franciszek

Lewe ramię transeptu jest ozdobione freskami namalowanymi przez Pietra Lorenzettiego i jego uczniów. Przedstawiają one sceny męki Jezusa Chrystusa.

Pietro Lorenzetti, Ukrzyżowanie Jezusa, ok 1320 r.

Pod obrazem Ukrzyżowania namalowana został Matka Boska z Dzieciątkiem, św. Jan i św. Franciszek. Fresk ten nazywany jest często Dziewicą Zachodzącego Słońca. Uważa się bowiem, że właśnie o tej porze wygląda najładniej. Freski powstały w ok. 1320 r.

Pietro Lorenzetti, Dziewica zachodzącego słońca, ok 1330 r.

Ołtarz Główny – wykonany został w ok. 1250 r. w Rzymskiej Szkole Cosmati’ch. Możliwe, że marmurowa mensa pochodzi z Konstantynopola. Ołtarz zdobi 20 rzeźbionych kolumienek i mozaika.

Giotto - freski nad ołtarzem przedstawiające alegorie

Nad nim, na sklepieniu krzyżowym, znajdują się freski namalowane przez Giotta w latach1315-1320. Są to alegorie trzech ślubów zakonnych:

• Alegoria Ubóstwa – przedstawia zaślubiny św. Franciszka z Panią Ubóstwo, ślub błogosławi Jezus w obecności aniołów

Giotto, Alegoria Ubóstwa

• Alegoria Czystości – uosabiana przez ubraną na biało dziewczynkę zamkniętą w wieży strzeżonej przez żołnierzy

Giotto, Alegoria Czystości

• Alegoria Posłuszeństwa – ukazana jako skrzydlata postać nakazująca milczenie i nakładająca jarzmo zakonnikowi.
  Obok namalowane zostały dwie cnoty: roztropność (postać o dwóch obliczach po prawej ręce skrzydlatej postaci) i pokora (z klęczącym u jej stóp aniołem broniącym dostępu pysze).
  Wyżej namalowana została postać św. Franciszka przepasanego sznurem, z jarzmem na szyi w towarzystwie dwóch aniołów

Giotto, Alegoria posłuszeństwa

Gloria, czyli Chwała św. Franciszka – przedstawia ubranego w dalmatykę świętego, zasiadającego na tronie unoszonym przez aniołów.

Giotto, Chwała św. Franciszka

Na zakończeniu lewego ramienia transeptu znajduje się kaplica św. Jana Chrzciciela. Z niej można przejść do zakrystii, w której umieszczono relikwie świętego.

Schody w ramionach transeptu prowadzą na taras, z którego można zobaczyć absydę kościoła górnego oraz loggie:

• dolną, przy niej znajdował się pierwszy klasztor Eliasza Bonbarone
• górną, przy której zbudowano klasztor Sysktusa IV

Anglia

katedra w Wells

fasada katedry w Wells

Katedra w Wells, zbudowana w latach 1180 – 1425 r. bazylika z potrójną nawą krzyżową i dwoma niskimi wieżami od frontu. Wieże tylko w niewielkim stopniu są wyższe od elewacji nawy głównej.

katedra w Wells, wnętrze

Kompozycja frontu z podziałem poziomym na dwie kondygnacje, poprowadzonym przez wprowadzenie gzymsów obejmuje wieże i elewację korpusu katedry. Linie poziome równoważą pionowe podziały sześcioma przyporami i powtarzalnymi detalami architektonicznymi w postaci nisz, arkad i wimperg. Środkową część fasady wieńczy szczyt ozdobiony dwoma rzędami rzeźb, z których wyższy przedstawia postacie apostołów.

kaplica King’s College

Kaplica King’s College należąca do Uniwersytetu Cambridge.

Zbudowana w latach 1446 – 1515 r. w stylu wertykalnym.

plan kaplicy King's College

Kaplica o długiej nawie głównej dochodzącej do 90 m przykryta jest ozdobnym sklepieniem o skomplikowanym układzie wachlarzowo rozłożonych żeber, zbiegających się nad filarami.

sklepienie wachlarzowe kaplicy King's College

W ścianach, pomiędzy filarami, umieszczono ogromne okna z witrażami.

witraż w kaplicy King's College

katedra w Salisbury

katedra w Salisbury

Katedra w Salisbury, trójnawowa bazylika z trójnawową kaplicą Mariacką zbudowana w latach 1220-1258. Budowlę przecinają dwie podwójne nawy krzyżowe. Nad transeptem przecinającym korpus w połowie długości wznosi się na 123  m wieża (najwyższa w Anglii). Od strony południowej do kościoła przylega czworoboczny dziedziniec otoczony krużgankiem zbudowanym w okresie 1263-1284, z którego można przejść do ośmiobocznego kapitularza.

opactwo Westminsterskie

opactwo Westminsterskie nocą

Opactwo Westminsterskie w Londynie, przebudowane w latach 1245-1265 z budowli romańskiej. Główna część kościoła zaliczana jest do okresu dekoracyjnego.

fasada kościoła w opactwie Westminster

Jest to trójnawowa bazylika, w której wysoką nawę główną przykrywa sklepienie krzyżowo-gwiazdowe, a o połowę niższe nawy boczne – sklepienia krzyżowe. Część strychowa zbudowana nad nawami bocznymi otwiera się do nawy głównej rzędem triforiów, nad którymi umieszczono okna oświetlające wnętrze budowli. Łęki oporowe zostały poprowadzone w dwóch kondygnacjach.

sklepienie wachlarzowe w kaplicy Westmister

Najstarszą częścią kościoła jest trójnawowy transept i prezbiterium zbudowane w 1245 r. Prezbiterium zamyka pięć boków dziesięciokąta z ambitem, do którego przylega pięć podkowiastych kaplic. Pod koniec gotyku (w latach 1502-1512) wyburzono środkową z nich i w tym miejscu zbudowano dużą grobową kaplicę Henryka VII. Kaplica ta to właściwie niewielka bazylika z wielokątnym zamknięciem i przylegającymi do niego kaplicami. Nawę przykrywa sklepienie wachlarzowe.

Niemcy

katedra św. Piotra i NMP w Kolonii

fasada katedry w Kolonii

Katedra Świętego Piotra i Najświętszej Marii Panny w Kolonii (niem. Kölner Dom, oficjalnie Hohe Domkirche St. Peter und Maria) – archikatedra, największy i najważniejszy kościół niemieckiej Kolonii. Siedziba arcybiskupstwa kolońskiego istniejącego tutaj od 313 r.

widok na katedrę w Kolonii z lotu ptaka

wiodok z lotu ptaka na katedrę w Kolonii

Obecna wielka świątynia, której budowa rozpoczęła się w 1248 roku na miejscu rzymskiej świątyni z IV wieku i trwała z przerwami ponad 600 lat do 1880 r.

zdjęcie katedry w Kolonii z 1856 r. - widać trwające prace budowlane

Do 1884 r. była najwyższą budowlą świata. Dziś jest jednym z najbardziej rozpoznawanych i najatrakcyjniejszych miejsc turystycznych Niemiec. Rocznie jest zwiedzana przez miliony odwiedzających; w 2001 r. było to blisko 6 mln gości.

katedra w Kolonii nocą

Usytuowana nieopodal rzeki Ren katedra kolońska ma 144 m długość i 86 m szerokość oraz wieże o wysokości 157 m. Jest drugą co do wysokości gotycką budowlą na świecie (po katedrze w Ulm) i trzecią co do wielkości gotycką katedrą świata pod względem powierzchni (po katedrze w Sewilli i katedrze w Mediolanie). Powierzchnia kościoła wraz z obiema wieżami to 7000 m². W 1996 r. została zapisana na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Katedra została wybudowana dla sprowadzonych z Mediolanu relikwii Trzech Króli, przez co świątynia stała się celem licznych pielgrzymek. Ważny ośrodek religijny Niemiec, jedno z głównych punktów programu Światowych Dni Młodzieży pod przewodnictwem papieża Benedykta XVI, który również odwiedził kolońską katedrę.

Pod względem architektonicznym stanowi cenny przykład recepcji francuskiego gotyku katedralnego oraz rozpowszechnionej na terenie krajów Rzeszy metody wielokrotnego stosowania elementów wertykalnych w elewacjach zewnętrznych.

współczesny detal architektoniczny katedry w Kolonii

W XIX wieku była jednym z najważniejszych inspiracji dla neogotyku, nie tylko jako miejsce poznania średniowiecznej sztuki budowlanej, lecz także stanowiła punkt wyjścia dla idei umocnienia katolicyzmu w Niemczech, głoszonych m.in. przez Augusta Reicherspergera.

Amerykański żołnierz i zniszczony czołg Panther przed katedrą w Kolonii, 4 kwietnia 1945 r.

Stanowi cenny zbiór sztuki średniowiecznej, nowożytnej i nowoczesnej. Spośród nich wyróżniają się dominujący nad gotyckim ołtarzem głównym relikwiarz Trzech Króli, przedromański krucyfiks Gerona, gotyckie ołtarze Świętej Klary z XIV w. oraz Ołtarz Patronów Miasta – dzieło Stefana Lochnera, gotyckie rzeźby Apostołów oraz Madonny Mediolańskiej, stalle, liczne witraże z XIII-XX w.

W 1164 arcybiskup miasta Rainald z Dassel przywiózł z Mediolanu do Kolonii relikwie Trzech Króli podarowane kościołowi przez Fryderyka Barbarossę. Budowę odpowiedniego relikwiarza zlecono jednemu z najwybitniejszych złotników owych czasów, Mikołajowi z Verdun.

Mikołaj z Verdun, relikwiarz Trzech Króli

Prace złotnicze rozpoczęły się w 1181 a zostały ukończone przez rzemieślników kolońskich prawie czterdzieści lat później. Relikwiarz złożono w starej katedrze, która wkrótce okazała się zbyt mała, by sprostać ogromnej masie pielgrzymów. Nota bene Kolonia wówczas urosła do największego po Ziemi Świętej, Rzymie i Santiago de Compostela ośrodka pielgrzymkowego.

W 1225 r. zapadła decyzja o budowie nowej katedry. Podczas gdy większość budowli sakralnych w Nadrenii powstawała w stylu romańskim ówczesna katedra kolońska mogła budzić uznanie w samej Kolonii i w okolicach, jednakże w stosunku do głównych świątyń dwóch potężnych arcybiskupstw nadreńskich – katedr w Moguncji i Trewirze była niewielką świątynią, nie mówiąc już o zachodniej Europie.

romańska katedra w Trewirze

Inicjatorami wzniesienia nowej większej katedry byli arcybiskupi Engelbert (lata urzędu 1216-25) i przede wszystkim Konrad von Hochstade, pierwszy reprezentant elektoratu kolońskiego, który sprawował rządy w latach 1238-1261, którzy obrali jako wzorzec katedry francuskie wzniesione w nowym strzelistym stylu gotyckim. Zastosowanie w budowie form francuskiego gotyku katedralnego było rezultatem orientacji politycznej arcybiskupa von Hochstatde, de facto w celu podkreślenia prestiżu arcybiskupstwa kolońskiego, katedralnej kapituły i katedry jako ośrodka kultu religijnego trzeba było wybrać jak najbardziej wyszukany wzór, stąd wykorzystanie nowych doświadczeń budowlanych i artystycznych zachodniego sąsiada z teologicznego i ideowego punktu widzenia było najlepszym wyborem. Ambicje arcybiskupstwa kolońskiego wzrosły po wykonaniu relikwiarza Trzech Króli, który był summa wszystkich relikwiarzy, dlatego też nowa katedra miała być summa wszystkich katedr.

widok katedry w Kolonii na obrazie Hansa Memlinga z relikwiarza św. Urszuli

Kamień węgielny położył w 1248 arcybiskup Konrad von Hochstaden. Pierwszym budowniczym katedry był Gerhard von Rile. Kolejni budowniczowie znani są także z imion, byli to m.in. Arnold i Johannes. Głównym materiałem do budowy katedry był trachyt sprowadzany z Siedmiogórza na wschodnim brzegu Renu.

Uroczyste poświęcenie prezbiterium miało miejsce w 1322 r.

Układ przestrzenny prezbiterium wraz z ambitem i wieńcem kaplic, proporcje oraz diafaniczność (przezroczystość konstrukcji) zostały tu konsekwentnie zastosowane, przez co wschodnia część katedry jest osiągnięciem myśli teologiczno-artystycznej znanej za czasów opata Sugera. Formy architektoniczne katedry kolońskiej nawiązują do głównych osiągnięć XII i XIII-wiecznego gotyku francuskiego m.in. Sainte-Chapelle i katedry w Amiens. Co więcej budowniczym udało się w katedrze kolońskiej podsumować osiągnięcia architektury na terenie monarchii Kapetyngów. Dwuwieżowa fasada znana z XIV-wiecznych rysunków odbiega od klasycznych form ku rozwiązaniom indywidualnym, powszechnym na terenie Rzeszy.

Katedra w Kolonii w obecnym kształcie ma plan krzyża łacińskiego. Jest orientowaną pięcionawową bazyliką, z trójnawowym transeptem i prezbiterium z ambitem i wieńcem kaplic.

plan katedry w Kolonii

Od zachodu dwie wieże na planie kwadratu. Układ świątyni, gdzie obejście ma kontynuację w bocznych nawach transeptu a następnie w korpusie nawowym nawiązuje do układu przestrzennego średniowiecznego kościoła pielgrzymkowego. Wszakże relikwie Trzech Króli miały być planowo usytuowane na skrzyżowaniu naw, po wzniesieniu prezbiterium usytuowano je w kaplicy Trzech Króli – usytuowanej w „kluczu” kościoła, na wschodzie, wprost za ołtarzem głównym.

krucyfiks Gerona, ok. 975 r.

Madonna Mediolańska, ok 1164 r.

W skrajnych, zachodnich kaplicach bocznych ambitu znalazły się dwa inne ważne dzieła o charakterze kultowym – krucyfiks Gerona (po stronie północnej) oraz Madonna Mediolańska (po stronie południowej). W rezultacie wszystkie te ułożone hieratycznie dzieła tworzą trójkąt skierowany na wschód, stąd ambit z wieńcem kaplic był ostatnim odcinkiem pielgrzymkowego szlaku, którego punkt kulminacyjny został usytuowany ściśle we wschodniej części. Prezbiterium, które od reszty świątyni odgradzała przegroda chórowa było zastrzeżone dla duchowieństwa.

Ołtarz Trzech Króli

Stefan Lochner, Ołtarz Trzech Króli, ok 1440, technika mieszana na desce, Katedra w Kolonii

zamknięty Ołtarz Trzech Króli z katedry w Kolonii

Polska

bazylika Mariacka w Gdańsku

Bazylika Mariacka w Gdańsku – kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, konkatedra archidiecezji gdańskiej, wybitne dzieło gotyckiej architektury ceglanej.

widok bazyliki Mariackiej w Gdańsku

Jest to największy kościół ceglany na świecie i jeden z największych kościołów w ogóle.

W 1379 roku mistrz murarski Henryk Ungeradin rozpoczął wznoszenie obecnego kościoła pod niemiecką nazwą Marienkirche. Od 1485 roku przy budowie pracował architekt Hans Brandt – jego udziałem wzniesiono korpus nawowy. Budowę ostatecznie ukończono po roku 1496 pod kierunkiem Henryka Haetzla, który w latach 1499-1502 dokonał przesklepienia całego wnętrza.

Kościół Mariacki w Gdańsku wkrótce po zakończeniu działań wojennych w 1945 r., widziany od strony północnej. Fot. Zbigniew Kamiński.

Tragiczna dla świątyni była II wojna światowa: w 1945 roku spłonęły dachy, większość sklepień runęła, a duża część wyposażenia uległa zniszczeniu. Rekonstrukcję kościoła ukończono w roku 1956, a wysokie hełmy narożnych wieżyczek odtworzono dopiero po roku 1970.

W XVII wieku, obok kościoła Mariackiego, zaczęto budować Kaplicę Królewską.

plan kościoła Mariackiego w Gdańsku

Kościół jest trójnawową halą o rozbudowanym i bogatym programie przestrzennym: trójnawowy transept i również trójnawowe prezbiteriumtworzą we wschodniej części wrażenie przestrzeni centralnej, w której wszystkie kierunki są prawie równoważne, co było ideałem późnogotyckiej architektury miejskiej. Pewne nieregularności planu w miejscu połączenia północnego ramienia transeptu z prezbiterium wynikają z konieczności dostosowania się do istniejącej zabudowy miejskiej.

wnętrze kościoła mariackiego w Gdańsku

sklepienie kościoła Mariackiego w Gdańsku

Popisem mistrzostwa architekta są sklepienia, częściowo rekonstruowane po ostatniej wojnie. W nawie głównej, transepcie i prezbiterium są to sklepienia sieciowe o bogatym układzie żeber, w nawach bocznych – sklepienia kryształowe.

sklepienie "od wewnątrz"

Wygląd zewnętrzny kościoła zdominowany przez gładkie płaszczyzny ścian, w których znajdują się wysokie ostrołukowe okna. Takie ukształtowanie ścian zewnętrznych stało się możliwe dzięki wprowadzeniu skarp do wnętrza kościoła i utworzeniu między nimi kaplic. Od góry elewacje zamykają szczyty, które są dzielone pinaklami. Z naroży wyrastają ośmioboczne wieżyczki nakryte spiczastymi hełmami (zrekonstruowanymi po roku 1970).

witraż w kościele Mariackim w Gdańsku

Część z nich po roku 1945 znalazła się w Muzeum Narodowym w Warszawie, przy czym ostatnio niektóre z nich powróciły do Gdańska:

• Rzeźba Pietá: ok. 1420
• Rzeźba Pięknej Madonny: ok. 1420
• Tablica Dziesięciorga Przykazań: ok. 1480-1490
• Ołtarz Jerozolimski: 1495-1500 (obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie)
• Ołtarz główny: 1511-1517, Michał z Augsburga
• Nagrobek Szymona i Judyty Bahrów: 1614-1620, Abraham van den Blocke
• Zegar astronomiczny: 1464-1470, Hans Düringer z Torunia (działająca rekonstrukcja)

Najcenniejszy element wyposażenia, tryptyk „Sąd Ostateczny” Hansa Memlinga (1467-73), jest przechowywany w Muzeum Narodowym w Gdańsku (w kościele znajduje się jego kopia).

Hans Memling, Sąd Ostateczny, ok. 1467-1471. Panel, 242 x 180,8 cm i 242 x 90 cm (x 2). Muzeum Narodowe w Gdańsku

centralny panel Sądu Ostatecznego Hansa Memlinga

Centralny panel przedstawia Chrystusa ukazanego na złotym tle (symbolizującym boskość), zasiadającego na tęczy, ze stopami spoczywającymi na złotej sferze. „Sędziego Sędziów” otacza dwunastu apostołów, Dziewica Maria oraz Jan Chrzciciel (Chrystus unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa, lewą zaś trzyma opuszczoną – gesty te odpowiadają ukazanej wyżej lilii zmiłowania oraz rozżarzonemu mieczowi sprawiedliwości); nad nimi zaś unoszą się czterej aniołowie, trzymający atrybuty męki Chrystusa (Arma Christi) – kolumnę, przy której został ubiczowany, krzyż, włócznia, itd. Trzej kolejni aniołowie, ukazani nieco niżej, oraz czwarty (przeniesiony na prawy panel) dmą w trąby Apokalipsy. Wielka postać odziana w zbroję to św. Michał Archanioł, stojący pośród rozległej równiny i oddzielający zmartwychwstałych na błogosławionych i potępionych przy użyciu wagi i pastorału (sprawiedliwa dusza na szali to florencki bankier Tommaso Portinari). Te zbyt lekkie mogą się spodziewać najgorszego.

lewy panel Sądu Ostatecznego Hansa Memlinga

Lewe skrzydło tryptyku przedstawia dusze sprawiedliwych wstępujące do Królestwa Niebieskiego, gdzie wręczane są im szaty, które nosili za życia. Procesję prowadzi grupa znanych osobistości kościoła. Św. Piotr – z kluczem w dłoni – wita dusze sprawiedliwych na kryształowych schodach prowadzących ku niebiosom.

prawy panel Sądu Ostatecznego Hansa Memlinga

Większość wskrzeszonych dusz została jednak osądzona surowo – widzimy je po prawej stronie, pędzone przez czarne, demoniczne postacie ku ogniom piekielnym w scenerii przypominającej krater wulkanu.

donator Sądu Ostatecznego Hansa Memlinga

donator Sądu Ostatecznego Hansa Memlinga

Na zewnętrznej stronie skrzydeł umieszczone są postacie donatorów w kolorze – Angelo di Jacopo Tani i jego żona Katarzyna z Tanaglich – oraz w technice en grisaille – Madonna z Dzieciątkiem i Michał Archanioł walczący z diabłem.

Rogier van der Weyden, Ołtarz Sądu Ostatecznego z Beaune

Kompozycja obrazu wzorowana jest na dziele Rogiera van der Weydena Ołtarz Sądu Ostatecznego z Beaune. Dotyczy to panoramy, motywu miecza i lilii obok Chrystusa oraz przedstawień donatorów z Matką Boską i Archaniołem. Memling niweluje jednak złote tło, a dobro na wadze Michała Archanioła ukazuje, inaczej niż Roger, jako cięższe. Początkowo wzrok Anioła skierowany był wprost na widza, jak u van der Weydena. Później jednak autor zmienił koncepcję.

kościół Mariacki w Gdańsku

Kościół archiprezbiterialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, kościół Mariacki – jeden z największych i najważniejszy, po Katedrze Wawelskiej, kościół Krakowa, od 1962 roku posiada tytuł bazyliki mniejszej.

bryła bazyliki mariackiej w Krakowie

Należy do najbardziej znanych zabytków Krakowa i Polski. Położony jest przy północno-wschodnim narożniku Rynku Głównego, na Placu Mariackim.

Według Jana Długosza pierwszy murowany kościół w stylu romańskim został ufundowany przez biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża w latach 1221-1222 na miejscu pierwotnej drewnianej świątyni. Wkrótce jednak budowlę zniszczono podczas najazdów tatarskich.

W latach 1290-1300 wzniesiono, częściowo na poprzednich fundamentach, wczesnogotycki kościół halowy, który konsekrowano około roku 1320-1321. Prace jednak kontynuowane były jeszcze w trzeciej dekadzie czternastego stulecia.

kościół mariacki w Krakowie

W latach 1355-1365, dzięki fundacji Mikołaja Wierzynka (mieszczanina krakowskiego i stolnika sandomierskiego), wzniesiono obecne prezbiterium.

Z kolei w latach 1392-1397 polecono mistrzowi Mikołajowi Wernerowi lepsze doświetlenie kościoła. Budowniczy obniżył mury naw bocznych, a w magistralnych wprowadził duże otwory okienne. W ten sposób halowy układ świątyni zmienił się na bazylikowy.

W pierwszej połowie XV wieku dobudowano kaplice boczne. Większość z nich była dziełem mistrza Franciszka Wiechonia z Kleparza. W tym też czasie podwyższona została wieża północna, przystosowana do pełnienia funkcji strażnicy miejskiej. W roku 1478 cieśla Matias Heringkan pokrył wieże przepięknym hełmem. Na nim, w roku 1666, umieszczono złoconą koronę.

wieże kościoła mariackiego w Krakowie

W końcu XV wieku świątynia Mariacka wzbogaciła się o arcydzieło rzeźbiarskie późnego gotyku – Ołtarz Wielki – dzieło Wita Stwosza.

W XVIII wieku, na polecenie archiprezbitera Jacka Augusta Łopackiego, wnętrze gruntownie przerobiono w stylu późnego baroku. Autorem tych prac był Francesco Placidi. Wymieniono wtedy 26 ołtarzy, sprzęt, wyposażenie, ławy, obrazy, a ściany ozdobiono polichromią pędzla Andrzeja Radwańskiego. Z tego okresu pochodzi również późnobarokowa kruchta.

Na początku XIX wieku, w ramach porządkowania miasta, zlikwidowano przykościelny cmentarz. W ten sposób powstał plac Mariacki.

W latach 1887-1891, pod kierunkiem Tadeusza Stryjeńskiego, wprowadzono do wnętrza wystrój neogotycki. Świątynia zyskała nowąpolichromię projektu i pędzla Jana Matejki, z którym współpracowali: Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer – autorzy witraży w prezbiterium i nad organami głównymi.

Obecny kształt nadała kościołowi przebudowa na układ bazylikowy, która miała miejsce w latach 1392-1397.

fasada kościoła mariackiego w Krakowie

Fasada świątyni ujęta jest w dwie wieże:

• Wieża wyższa, zwana Hejnalicą, ma 82 metrów wysokości. Zbudowana jest na planie kwadratu, gdzie na wysokości dziewiątej kondygnacji przechodzi w ośmiobok, przepruty ostrołukowymi wnękami, mieszczącymi dwie kondygnacje okien. Wieże nakrywa gotycki hełm, będący dziełem mistrza Matiasa Heringkana z 1478 roku. Hełm składa się z ośmiobocznej, zaostrzonej iglicy, otoczonej wieńcem ośmiu niższych wieżyczek. Na iglicy umieszczona została w roku 1666 złocona korona o średnicy ok. 4 metrów. Z wieży, z wysokości 54 metrów, grany jest co godzinę Hejnał Mariacki. Jest on jednym z symboli Krakowa. U podnóża, od strony północnej, znajduje się prostokątna przybudówka, mieszcząca kamienne schody, prowadzące do wnętrza wieży.

• Wieża niższa, o wysokości 69 metrów, przeznaczona jest na dzwonnicę kościelną. Wzniesiona na planie kwadratu, posiada wyraźnie zaznaczony na całej wysokości gzymsami i oknami, podział kondygnacyjny. Na piętrze znajduje się renesansowa kaplica pod wezwaniem Nawrócenia św. Pawła (Kaufmanów). Na zewnątrz obok okna kaplicy, pod trójspadowym daszkiem jest zawieszony dzwonek „za konających”, odlany przez Kacpra Koerbera z Wrocławia w 1736 roku. Wieżę nakrywa późnorenesansowy hełm, wykonany w 1592 roku, składający się z eliptycznej kopuły, osadzonej na ośmiobocznym bębnie i zwieńczoną ażurową latarnią. W narożnikach ustawione są cztery mniejsze kopułki na niskich, sześciobocznych podstawach.

Nawa główna o wysokości 28 metrów nakryta jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

okno gotyckie kościoła mariackiego w Krakowie

Nawę główną i prezbiterium dzieli, umieszczony na tęczy (projektu Jana Matejki), krucyfiks – dzieło uczniów Wita Stwosza.

Wit Stwosz, Ołtarz mariacki, 1477-89 r., kościół mariacki, Kraków

Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie – ołtarz Zaśnięcia NMP, właściwie retabulum ołtarza głównego Kościoła Mariackiego w Krakowie zwane również potocznie „Ołtarzem Mariackim w Krakowie”, „Krakowskim Ołtarzem Wita Stwosza” itp. to nastawa ołtarzowa wykonana w latach 1477-89 przez przybyłego z Norymbergi rzeźbiarza Wita Stwosza (ok. 1448 – 1533) i jego krakowski warsztat.

Retabulum ma wymiary 11 x 13 m; wysokość największych figur wynosi ok. 2,7 m. Jest to największa w Europie gotycka nastawa ołtarzowa.

Figury, których w ołtarzu jest ponad 200, wyrzeźbione są z litych kloców lipowych. Cała konstrukcja wykonana jest w drewnie dębowym, natomiast tło w modrzewiu.

W predelli ukazane jest drzewo Jessego — genealogiczne drzewo Chrystusa i Marii Panny. Szafę nastawy zdobią trzy skrzydła, jedno nieruchome oraz dwa ruchome. Bryłę pentaptykudopełnia zwieńczenie.

Ołtarz Wita Stwosza, dzieło późnego średniowiecza, łączy w sobie elementy sacrum i profanum. Mistycyzm zmieszany jest z naturalistycznym realizmem. Złote szaty apostołów występują obok codziennych ubiorów noszonych w średniowiecznym Krakowie. Obok wzniosłych religijnych scen ukazane zostało życie w jego codzienności. Postać Madonny zachowuje ideał średniowiecznego piękna, ale apostołom Stwosz nadał rysy współczesnych mieszczan krakowskich. W realistycznym podejściu do postaci posunął się tak daleko, że widać dokładnie ich różne ułomności: defekty wyglądu, zdeformowane dłonie, napęczniałe żyły na nogach, ślady chorób skórnych.

Scena główna

Wit Stwosz, Ołtarz mariacki - scena główna - zaśnięcie NMP

Główną sceną ołtarza, znajdującą się w środkowej szafie, jest Zaśnięcie Marii Panny. Śpiąca Maryja Panna, otoczona jest przez apostołów. Ekspresja sceny jest wzmożona zagęszczeniem postaci; w rzeczywistości nigdy nie mogłyby one stać tak blisko siebie. Złocone szaty odbijają światło. Ustawienie postaci „pod wiatr” powoduje sfałdowanie szat.

Skrzydła

Wit Stwosz, Ołtarz mariacki - zwiastowanie

Otwarty ołtarz na ruchomych skrzydłach ilustruje sześć Radości Maryi: od Zwiastowania po Zesłanie Ducha Świętego. Kiedy szafa jest zamknięta, płaskorzeźby przedstawiają 12 scen z życia Marii i Jezusa. Postacie przedstawione są w strojach z epoki, będąc obecnie znakomitym studium kostiumologii. Sprzęty domowe, naczynia codziennego użytku również są wierną kopią pierwowzorów.

Górna kwatera na prawym ruchomym skrzydle przedstawia ukrzyżowanie Jezusa.

notatki – sztuka romańska

Sztuka romańska

Sztuka romańska (styl romański, romanizm) – styl w sztukach plastycznych wykonywanych z kamienia XI – XIII wieku. Najwcześniej formy stylistyczne zostały ukształtowane na terenach zajmowanych obecnie przez dzisiejsze północne Włochy, Francję i zachodnie Niemcy (XI – XII wiek). Wkrótce zasięgiem nowego stylu objęte zostały kolejne tereny Europy i wraz z prowadzonymi wyprawami krzyżowymi przeniknął na Bliski Wschód.

Pierwsza wielka formacja stylowa dojrzałego średniowiecza, ogarniająca całą podporządkowaną rzymskiemu Kościołowi Europę, sięgająca też na Bliski Wschód (wyprawy krzyżowe).

 

Architektura romańska

Architektura romańska rozwijała się od X – XIII wieku w nowo powstających, samodzielnych krajach Europy.

Termin „romańska” został wprowadzony dopiero w XIX wieku, naprzód w filologii dla określenia grupy języków wywodzących się z łaciny, później dla sztuki i architektury powstałej po ponownym zainteresowaniu się sztuką starożytnego Rzymu.

Okres trwania architektury romańskiej jest umowny i przyjmowany różnie w poszczególnych państwach. Najtrudniej jest określić moment przejścia od architektury wczesnego chrześcijaństwa do romańskiej we Włoszech. Przyjmuje się, że pod tym względem Francja i Niemcy wyprzedziły Włochy. Tak samo mało precyzyjnie określa się moment zakończenia epoki romańskiej. Najwcześniej, bo już w połowie XII wieku, od tego stylu odeszli budowniczowie we Francji, w innych krajach Europy okres romański trwał jeszcze przez prawie cały wiek.

Po przekroczeniu 1000 roku, który wydawał się ludziom żyjącym w na przełomie wieków momentem szczególnym, rozpoczęto na szeroką skalę wznoszenie nowych kościołów. Właśnie budownictwo sakralne odegrało największą rolę w kształtowaniu się nowego stylu architektonicznego, nazwanego stylem romańskim.

Kościoły pełniły w tym okresie podwójną rolę: były ośrodkami kultu oraz często spełniały funkcję obronną, dając schronienie podczas oblężeń.

Użycie kamienia, jako najczęściej stosowanego budulca i obronny charakter budowli, miały duży wpływ na kompozycję bryły budowli.

Kościół romański to budynek złożony z prostych brył (prostopadłościanów, walców, ostrosłupów) o surowym, ciężkim i monumentalnym charakterze. Grube mury i wąskie otwory okienne i drzwiowe, masywne wieże, podkreślają obronność założeń. Rzeźba i malarstwo są podporządkowane architekturze. Ponowne zainteresowanie się architekturą klasyczną i znaczny rozwój sztuki budowlanej, pozwoliły na powstanie wielu monumentalnych dzieł. Nie powielano jednak wzorów antycznych. Na kształtowanie się architektury romańskiej, oprócz architektury starożytnego Rzymu znaczny wpływ wywarła architektura wczesnego chrześcijaństwa i architektura przedromańska, a zwłaszcza dziedzictwo okresu karolińskiego. Zasięg architektury romańskiej przekroczył granice Cesarstwa Zachodniego, obejmując także Europę Środkowo-Wschodnią i Skandynawię. Jej wzorce wraz z krucjatami dotarły także do Syrii i Palestyny. W okresie romańskim po raz pierwszy od czasów starożytnych ukształtował się w miarę jednolity styl, obejmujący swoim wpływem tak duży obszar.

Kaplica pałacowa w Akwizgranie

kaplica pałacowa w Akwizgranie - przykryta kopułą

Jest najlepiej zachowanym zabytkiem architektury karolińskiej. Na polecenie Karola Wielkiego wznosił ją do 786 r. do 800 roku mistrz Odo z Metzu, na wzór kościoła San Vitale w Rawennie. Konsekrowana w 803 roku przez papieża Leona III. Wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Miejsce pochówku Karola Wielkiego.

 

plan kaplicy pałacowej Karola Wielkiego w Akwizgranie

Kaplica łączyła się z innymi częściami pałacu. Środkowa część masywu zachodniego, z polichromowaną na czerwono arkadą, otwierała się na atrium, które mogło pomieścić siedem tysięcy osób. Władca ukazywał się z empory umieszczonej nad wejściem. Jeszcze wyżej znajdowała się mała kaplica. Wnętrze właściwiej kaplicy dzieli się na dwie kondygnacje o odmiennych funkcjach. Przyziemie służyło potrzebom liturgicznym, a poziom empor był zarezerwowany dla władcy i jego świty. Po zachodniej stronie empory stoi oryginalny marmurowy tron Karola Wielkiego.

 

wnętrze kaplicy pałacowej Karola Wielkiego w Akwizgranie

Władca uczestniczył z tego miejsca w mszach odprawianych przy głównym ołtarzu, który znajdował się naprzeciwko. Element, który łączyły obie strefy kaplicy to środkowa ośmioboczna nawa, oddzielona od niskiego obejścia masywnymi arkadami oraz smukłymi kolumnowymi przeźroczami od biegnącej wyżej empory.

 

wnętrze kaplicy pałacowej Karola Wielkiego w Akwizgranie

 

Bizantyjski charakter miały złote mozaiki w kopule oraz pochodzące właśnie z Bizancjum organy. W Akwizgranie odlano kraty służące jako balustrada empory oraz brązowe drzwi głównego portalu, ozdobione na wzór dzieł starożytnych lwimi głowami. Najważniejszą zmianą budowli było zastąpienie dwukondygnacyjnego karolińskiego sanktuarium gotyckim chórem.

Kościół św. Michała w Hildesheim

kościół św. Michała w Hildesheim - bryła

Jego budowa związana jest z biskupem Bernwardem i to jemu przepisuje się sporządzenie projektu budowli.

 

kościół św. Michała w Hildesheim

Ma on formę trójnawowej bazyliki z dwoma chórami i dwoma transeptami, do których przylegają ośmioboczne wieżyczki schodowe. Na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptami zostały umieszczone masywne kwadratowe wieże. Kwadrat skrzyżowania jest modułem, który powtarza się w ramionach transeptu i nawie głównej. Ta ostatnia oddzielona jest od naw bocznych arkadami o zmiennym rytmie podpór. Pomiędzy każdą parą filarów akcentujących naroża kwadratów znajdują się dwie kolumny które były zwieńczone kapitelami kostkowymi, ale podczas odbudowy kościoła w latach 1162-1186 większość z nich otrzymała głowice z dekoracją rzeźbiarską. Ok.1240 roku strop nawy głównej pokryto polichromią, która po zniszczeniu w 1945 roku została starannie zrekonstruowana.

 

wnętrze kościoła św. Michała w Hildesheim

Katedra w Spirze

fasada (westwerk) katedry w Spirze

Z niem. Kaiser-und Mariendom zu Speyer – kościół katedralny w Spirze w Nadrenii-Palatynacie w południowo-zachodniej części Niemiec. Zaczęto ją wznosić w 1030 roku, a ukończono w 1061 roku

Największa zachowana do dnia dzisiejszego katedra romańska w Europie, jedna z trzech obok katedr w Moguncji i Wormacji katedr cesarskich typu nadreńskiego. Kościół grzebalny cesarzy z dynastii salickiej, staufickiej i habsburskiej. Spalona w 1689. Odbudowana i częściowo zrekonstruowana w XVIII–XIX wieku.

bryła katedry w Spirze

W 1981 katedra w Spirze została wpisana na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO.

 

plan katedry w Spirze

 

Wielka nawa główna oddzielona jest od naw bocznych dwunastoma filarami z każdej strony do których przylegają półkolumny podtrzymujące obecnie pasy sklepienia. Pod wschodnią częścią budowli rozciąga się wielka krypta.

 

wnętrze katedry w Spirze

 

Pierwotnie kościół był przykryty płaskim stropem, o około roku 1090 założono kamienne sklepienie. W takiej formie przetrwała do XVII wieku, kiedy spłonęła w okresie wojen z Francją. 

Kościół w Cluny III (rekonstrukcja z lat 1035-1130)

 

rekonstrukcja kościoła Cluny III

 

Największa budowla sakralna wieków średnich. Najbogatsze w architekturze romańskiej rozwinięcie planu i rozczłonkowanie bryły: 5 naw. 2 transepty, 15 absyd, 8 wież.

 

plan Cluny III

 

Kościół został zniszczony podczas Rewolucji Francuskiej w 1790 roku, a następnie rozebrany i sprzedany na materiał budowlany. Ocalało tylko południowe ramię zachodniego transeptu. Niestety to ogromne dzieło nie doczekało się wiernych naśladownictw. Jego wpływ musiał być jednak przemożny także na formowanie gotyku, ale obecnie trudno to ustalić z powodu braku pierwowzoru.

Katedra Notre-Dame-la-Grande w Poitieres

 

fasada kościoła Notre-Dame-la-Grande w Poitiers

Wyróżnia się bogactwem dekoracji na tle sztuki romańskiej we Francji.

Mniejsze umiejętności rzeźbiarzy równoważone były ogromnym entuzjazmem, którym ozdabiali każdy fragment elewacji. Rzeźba pokrywa tu szczelnie architekturę: efekt plastyczny był ważniejszy niż strukturalne wartości budowli. Rozczłonkowanie fasady nie odpowiada układowi wnętrza, a bazylikowy kształt szczytu nie zgadza się z linią dachu.

Obfita dekoracja sprawiła, że przypomina powiększony do ogromnych rozmiarów ozdobny relikwiarz albo płaskorzeźbioną skrzyneczkę z kości słoniowej.

Cechą fasady są wieże, nawiązującą kształtem do tzw. latarni zmarłych. Mają formę wiązek kolumn dźwigające właściwe latarnie otwierające się na zewnątrz arkadami i zwieńczone stożkowatymi hełmami.

Katedra w Pizie

 

katedra w Pizie

 

Budowę katedry rozpoczęto w 1063 roku, kościół miał być widomym znakiem potęgi i bogactwa kupieckiej republiki, która z powodzeniem współzawodniczyła wtedy z Genuą i Wenecją, apogeum świetności osiągając w XII i XIII wieku.

Pod koniec stulecia zaczęto wydłużać krótszy pierwotnie korpus katedry. Zaprojektowana około 1200 roku przez mistrza Rainolda fasada została ukończona w latach 1261-1272.

Kościół ma plan krzyża łacińskiego, pięcionawowy korpus i trzynawowy transept, co wobec zakończenia chóru i obu ramion transeptu absydami sprawia, że budowla wydaje się połączeniem trzech bazylik. W miejscu ich zetknięcia nad skrzyżowaniem wznosi się elipsoidalna kopuła na trompach. Środkowe nawy korpusu i transeptu kryte są drewnianymi stropem, podobnie empory nad nawami bocznymi, te ostatnie zaś przykrywa sklepienie krzyżowe.

Nawy boczne mają tutaj specjalne znaczenie: tworzą rodzaj obejścia całej świątyni z wyjątkiem jej wschodniego i zachodniego zakończenia. Ramiona transeptu są tym obejściem całkowicie otoczone, także od strony nawy głównej, dzięki czemu powstało dodatkowe oparcie dla kopuły na skrzyżowaniu.

 

Kampanilla w Pizie

 

Katedrę w Pizie wzniesiono na otwartej przestrzeni, gdzie obok kościoła mogły stanąć towarzyszące budowle: Kampanila (krzywa wieża), baptysterium i cmentarz. Kampanila na skutek zbyt słabych fundamentów i osiadania gruntu, konstrukcja zaczęła przechylać się do przodu. Wieża ma dzisiaj wysokość ok. 55metrów i przechyla się 1mm na rok. Krzywa wieża wyróżnia się szlachetnością marmurowego budulca i pięknem dekoracji. Motyw arkadowych galerii wywodzi się z architektury lombardzkiej.

Mistrz Rainaldo znakomicie rozwiązał problem wpisania poziomych galerii w bazylikową sylwetę fasady. Wszystkie elewacje oblicowane są białym marmurem, od którego odcinają się wąskie pasy z zielonkawego serpentynu, a w przypadku fasady dodatkowo inkrustacje w kształcie rombów.

Palatium z rotundą na Ostrowie Lednickim

 

plan palatium z rotundą na Ostrowie Lednickim

 

W czasach pierwszych Piastów wznoszono budowle, które są osobliwością na tle całej architektury w Europie środkowo-wschodniej. Prawdopodobnie pełniły funkcję palatium połączonego z kaplicą, która zawsze miała plan centralny. Najbogatsze założenie znajdowało się na Ostrowie Lednickim. Jego powstanie wiązano z małżeństwem Mieszka I i Dobrawy oraz Chrztem Polski, według innych hipotez budowla powstała dopiero w czasach Bolesława Chrobrego.

 

palatium z rotudną na Ostrowie Lednickim - widok z góry

Krypta św. Leonadra na Wawelu

krypta św. Leonarda

Krypta to pozostałość drugiej, romańskiej katedry wawelskiej tzw. hermanowskiej.

Znajdowała się pod zachodnim chórem romańskiej katedry na Wawelu. Krypta rozdzielona jest na 3 nawy takiej samej wysokości zakończonej jedną wspólną absydą. Kolumny o attyckich bazach i kostkowych kapitelach podtrzymują krzyżowe sklepienie na gurtach.

Bardziej masywne proporcje zachodniej pary kolumn i wzbogacanie ich baz szponami oraz występowanie trzech odmian kostkowych kapiteli może świadczyć o zmianie warsztatu prowadzącego budowę lub przerwach w jej trakcie.

Kolegiata w Tumie pod Łęczycą

 

Archikolegiata w Tumie pod Łęczycą

Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie (archikolegiata łęczycka) – kościół znajdujący się w pobliżu dawnej lokalizacji wczesnośredniowiecznego grodu. Należy do najlepszych przykładów architektury romańskiej w Polsce.

 

Została  konsekrowana w 1161 roku podczas zjazdu książąt dzielnicowych. Kolegiata otrzymała formę trójnawowej bazyliki o dwóch chórach flanowanych parami wież. Układ ten nawiązywał pośrednio do cesarskich katedr w Nadrenii. Większość murów jest pozbawiona dekoracji oprócz dwóch potężnych wież. Dekoracja rzeźbiarska skupia się w głównym portalu, który został umieszczony w elewacji północnej wobec zamknięcia kościoła od zachodu absydą.

Rotunda św. Prokopa w Strzelnie

 

rotunda św. Prokopa w Strzelnie

Jest najbardziej skomplikowaną z polskich rotund.

Rotunda świętego Prokopa to największa romańska świątynia w Polsce zbudowana na planie koła. Zapis o jej konsekracji datowany jest w kronikach Jana Długosza na 16 marca 1133. Ostatnie badania archiwalne wskazują na czas ukończenia rotundy równoczesny z ukończeniem pobliskiego kościoła norbertanek, tzn. drugie dziesięciolecie XIII w.

Budowla wykonana została z granitowych ciosów kamiennych, z późniejszymi elementami z cegły. Do rotundy, pełniącej funkcję nawy, przylegają:

• od strony wschodniej – prezbiterium na planie kwadratu, przekryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym,
• od północy – dwie małe apsydy,
• od zachodu – wysoka, podkowiasta wieża z wydatną skarpą od strony zachodniej i emporą na piętrze.

Kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie

kolumny romańskie - alegorie cnót - w kościele Norbertanek w Strzelnie

Największą osobliwością tej okazałej choć niewielkiej budowli jest niesłychanie obfity wystrój rzeźbiarski. Jego głównym elementami są dwie piaskowcowe kolumny o trzonach ozdobionych dekoracją figuratywną. Każdy z niech został podzielony fryzami z wici palmetowej na 3 równe strefy. Każdą strefę tworzy 6 arkadek wspartych na półkolumienkach mieszczących postacie ludzkie. Na kolumnie południowej znajdują się personifikacje cnót, na północnej – przywar. Część figur można zidentyfikować; np. Swawola (mężczyzna w krótkiej tunice wznoszący w górę dzwonek). Obok widać Krzywoprzysięstwo ukazane jako mężczyzna unoszący lewą rękę w geście przysięgi, prawą ręką ujmujący wydłużony przedmiot.

Kolegiata św. Piotra i Pawła w Kruszwicy

Kolegiata w Kruszwicy

Jeden z najlepiej zachowanych zabytków architektury romańskiej w Polsce. Budowla zachowała prawie nienaruszony układ przestrzenny i bryłę, poza przebudowaną w XVI wieku fasadą zachodnią.

 

plan kolegiaty w Kruszwicy

 

Wnętrze w całej swej surowości i prostocie form w wysokim stopniu nosi cechy autentycznej bazyliki romańskiej.

 

wnętrze kolegiaty w Kruszwicy

Czas budowy kolegiaty w Kruszwicy to lata 1120-1140. Pierwotnie była prawdopodobnie siedzibą biskupstwa, które ok. 1148 roku przeniesiono do Włocławka. Kolegiata jest trójnawową, filarową bazyliką zbudowaną na planie krzyża łacińskiego. Wzniesioną ją z granitu i piaskowca. Posiada pięć absyd o różnej wielkości i jedną ceglaną wieżę.

 

Rzeźba romańska

Rzeźba powstająca w okresie sztuki romańskiej na terenie niemal całej Europy, zwłaszcza na terenach śródziemnomorskich (w XI i XII wieku), a także na północ i wschód od nich (do połowy XIII wieku). Była to głównie kamienna rzeźba architektoniczna o charakterze sakralnym, zdobiąca portale i kapitele oraz sztuka w metalu (drzwi, relikwiarze, płyty nagrobne, sprzęt liturgiczny).

Kwestia genezy rzeźby romańskiej do dziś budzi pewne wątpliwości. Druga połowa pierwszego tysiąclecia nie sprzyjała rozwojowi rzeźby figuralnej ze względu na skojarzenie jej z pogańskimi posągami i kultem idoli. Choć na Zachodzie Kościół nie przyjął aż tak radykalnej postawy, jak Kościół wschodni w okresie ikonoklazmu (VIII-IX wiek), gdy niszczono wszelkie przedstawienia, ikony i obrazy, po czasach Justyniana rzeźba związana z architekturą w zasadzie zamarła aż do XI wieku

 

Zerwana została ciągłość tradycji rzeźby monumentalnej między antykiem a średniowieczem. Pojedyncze przykłady występowały już w czasach ottońskich. Podobnie we Francji w X i na początku XI wieku występowały proste dekoracje rzeźbiarskie, np. wstępne fazy portali (Arles-sur-Tech, po 1046; Marcilhac, pocz. XI).

portal romański

 

Rzeźba romańska nie narodziła się nagle i nie pojawiła się od razu w wykształconej formie, ale rozwijała się stopniowo, by w pełnej formie objawić się po połowie XI wieku. Pytanie gdzie dokładnie i kiedy się narodziła w zasadzie nie doczekało się jasnej odpowiedzi – przyjmuje się, że nie był to jeden ośrodek, ale kilka (północna Hiszpania, południowo-zachodnia Francja, Burgundia i Emilia), w których tendencje były podobne.

Dla początków rzeźby romańskiej istotne były również dzieła złotnicze, rzeźba w kości i malarstwo. Od dawna istniał kult relikwii, w efekcie którego tworzono relikwiarze, często odzwierciedlające ich zawartość (np. relikwiarz na głowę świętego miał kształt głowy.

 

relikwiarz na głowę

Za najstarszy tego typu uważa się relikwiarz na głowę św. Maurycego z katedry w Vienne, IX wiek). Powstawały również relikwiarze w kształcie pełnoplastycznych, siedzących posągów, jak relikwiarz św. Fides (Foy) z Conques z IX wieku, uważany za jedną z najstarszych znanych rzeźb kultowych.

 

Relikwiarz św. Fides z Conques

Okres przed i po przełomie tysiącleci uważany jest za moment powstania pierwszych dzieł kultowych. Innymi tego typu przykładami są liczne zachowane obiekty kultowe, powstałe w ramach sztuki ottońskiej, wykonane z drewna pokrytego blachą, np. Złota Madonna z Essen (X/XI wiek) i Madonna biskupa Imada z Paderborn (XI wiek) oraz krucyfiksy, jak krucyfiks Gerona (X wiek).

 

Złota Madonna z Essen

W odróżnieniu od innych figur kultowych, krucyfiksy nie napotykały się na zastrzeżenia, wręcz przeciwnie. Willibald Sauerländer podkreśla zależność rzeźby romańskiej od złotnictwa i malarstwa i uważa, że to ten proces spowodował, iż rzeźba romańska nie wykształciła form pełnoplastycznych.

Tematy, cechy i techniki

Rzeźba występowała głównie w ramach architektury, pod postacią kamiennych płaskorzeźb.

We wczesnej fazie stosowano relief płaski, w okresie największego rozkwitu, w kapitelach i portalach stosowano relief wypukły. Rzeźba występowała przede wszystkim w portalach, prowadzących do kościoła oraz na kapitelach, wieńczących kolumny, a w niektórych regionach pokrywała nawet całą fasadę. Była silnie związana z substancja kamiennego bloku, z którego się wydobywała i podporządkowana architekturze.

 

 

portal romański

 

Rzeźba posługiwała się również hierarchizacją i gradacją – postacie najważniejsze dominowały wielkością oraz plastycznością reliefu. Rzeźba romańska w wielu aspektach odeszła od naśladownictwa natury i przestrzeni. Postacie nie są przedstawiane zgodnie z zasadami anatomii, czasem traktowane są w sposób uproszczony, czasem nadmiernie wydłużony, ciężki bądź sztywny. Wielofiguralne przedstawienia umieszczane są na nieokreślonych, płaskich tłach, nie mających cech iluzji przestrzennej.

Ze względu na sakralny charakter tej sztuki, dominowała tematyka religijna. Portale z prostych obramień przekształciły się w ogromne, rozbudowane założenia, z rzeźbionym tympanonem, zastępującym wcześniejsze nadproża, dekorowanymi archiwoltami, trumeau (filarem podpierającym tympanon), kapitelami i często także dodatkowymi figurami w ościeżach.

 

Trumeau portalu w Moissac

 

W tympanonach portali umieszczano najczęściej scenę Sądu Ostatecznego, czasem także Wniebowstąpienie albo Chrystusa z symbolami ewangelistów.

 

tympanon portalu głównego kościołą pw. św. Piotra i Pawła w Pradze, Sąd Ostateczny

 

W XII wieku regułą stały się trzy sąsiadujące ze sobą, dekorowane rzeźbiarsko portale w fasadzie zachodniej. Tematyka religijna od samego początku konkurowała z przedstawieniami o charakterze fantastycznym, z potworami, baśniowymi ludami, smokami itp.

 

płaskorzeźba z katedry w Poitiers

 

Rzeźba kamienna nie była jedyną. Powszechnie stosowanym materiałem było drewno, z którego wykonywano wyposażenie kościołów, krucyfiksy i figury.

Rozpowszechnione były posągi Maryi z Dzieciątkiem w typie Sedes Sapientiae, przedstawianie frontalnie, surowe i hieratyczne w charakterze.

 

Sedes Sapientiae, Burgundia

Popularne były krucyfiksy z wizerunkiem żywego Chrystusa, ubranego najczęściej w długą tunikę, jak Volto Santo z Lukki, na którym wzorowane były liczne inne.

 

Volto Santo

 

Szczególną pozycję zajmowało złotnictwo, w ramach którego powstawały również dzieła odlewnicze. Ośrodkami tej dziedziny wytwórczości było dorzecze Mozy i Saksonia. Wytwarzano relikwiarze, sprzęt liturgiczny, okładki ksiąg; odlewano drzwi kościelne i chrzcielnice.

Portal z Moissac

 

W krużganku benedyktyńskiego kościoła Saint-Pierre w Moissac zachowało się 76 romańskich kapiteli. Wzniesiony tuż przed 1100 rokiem krużganek ozdobili rzeźbiarze z tuluzańskiego warsztatu Bernarda Gilduina.

Tematyka rzeźb jest związana z przeznaczeniem i charakterem każdego z ramion krużganku: w widocznym  na pierwszym planie ramieniu północnym dotyczy życia zakonnego. Kapitele ramienia południowego, pogrążonego zawsze w cieniu kościoła, ilustrują walkę światła z ciemnością, dobra ze złem. W czasie Rewolucji Francuskiej rzeźby zostały mocno uszkodzone, większość głów postaci została rozbita. Ceglane arkady pochodzą z okresu gotyckiej przebudowy kościoła i klasztoru w XV wieku.

Drzwi Gnieźnieńskie

 

Drzwi Gnieźnieńskie (Porta Enea / Drzwi Spiżowe / Porta Regia / Drzwi Królewskie) – unikalny zabytek romańskiej sztuki odlewniczej, wykonane ok. 1170 (nie znany dokładny czas i miejsce) za panowania księcia Mieszka III Starego.

Osadzone w portalu wewnętrznym kruchty południowej archikatedry gnieźnieńskiej. Ich fundatorem i autorem programu ikonograficznego był przypuszczalnie abp Jan z Brzeźnicy lub jego następca Zdzisław, zwany Zdziszkiem.

Oba skrzydła różnej wielkości (lewe wys. 328 x szer. 84 cm i prawe 323 x 83 cm), odlane z brązu metodą wosku traconego (lewe, bardziej wypukłe w całości, a prawe w 24 częściach izlutowane), zawierają po dziewięć kwater z płaskorzeźbami scen figuralnych i obramowanych bordiurą zdobioną ornamentem roślinnym z wplecionymi postaciami ludzi i zwierząt. Umocowane na nich kołatki w kształcie lwich głów odlano oddzielnie. W niektórych miejscach widoczne są pęknięcia spowodowane upadkami czy uderzeniami, oraz spawania i nadlewy powstałe podczas napraw. Ślady po kołkach wskazują na to, że metalowe drzwi były pierwotnie przymocowane do drzwi drewnianych.

 

Obok reliefów odzwierciedlających konkretną rzeczywistość społeczną (ceremoniał inwestytury czy scena napominania Bolesława Czeskiego za tolerowanie handlu niewolnikami) znajdują się przedstawienia o charakterze religijnym takie, jak ukazanie się Chrystusa św. Wojciechowi we śnie, opuszczenie przez szatana ciała nawiedzonego, odzyskanie kształtu przez upuszczone naczynie czy wreszcie czuwanie nad zwłokami Wojciecha orła. Odwołują się one do naśladownictwa Chrystusa oraz staczania duchowego boju z poganami.

Bordiura

Wyżej wymienione sceny otoczone są bordiurami, na których głównymi elementami są wici roślinne z odgałęzieniami i wplecionymi w nie różnymi motywami. Zostały tam umieszczone postacie ludzkie, gady, twory fantastyczne, ptaki i takie zwierzęta jak pies, wiewiórka, zając, kozioł i jeleń. Wśród osiemdziesięciu pięciu rozgałęzień wici rozmieszczono sześćdziesiąt cztery wyobrażenia zoomorficzne.

Znaczenie kwater w zestawieniu z przedstawieniami z bordiury

Obok sceny narodzin św. Wojciecha, na bordiurze, znajduje się przedstawienie Oriona z psem Syriuszem polujących na zająca. Orion, motyw astrologiczny, w średniowieczu był symbolem męczeństwa, natomiast zając symbolizuje uciekającą duszę. Łącząc oba przedstawienia rysuje się przyszłość św. Wojciecha jako męczennika polującego na dusze.

Przy scenie oddania św. Wojciecha do szkoły magdeburskiej w bordiurze widać łucznika wprawiającego się w strzelaniu polując na wiewiórkę. Strzały symbolizują słowa, którymi św. Wojciech będzie strzelać do pogan.

Święty wznoszący się na wyżyny hierarchii kościelnej przez scenę przekazania inwestytury, przedstawiony jest przy koźle górskim potwierdzającym wznoszenie się ku Bogu.

 

Otto wrecza pastoral Wojciechowi

 

 

Motyw winnicy biegnie wzdłuż trzech kwater. Znajdują się tam trzy osoby, jedna ścina winogrona, druga je zjada, trzecia wyciska z nich sok. Scena nawiązuje do przypowieści św. Mateusza o pracy w winnicy, która jest winnicą Chrystusa. Motyw ten znajduje się przy scenie wypędzenia ducha i w związku z tym kontekstem św. Wojciech przedstawiony jest jako „uprawiający” wiarę.

Historię dotycząca sporu pomiędzy księciem Bolesławem Czeskim a świętym i jej konsekwencje uzupełniają sceny z bordiury. Przy kłótni widnieje wilk ścigający jelenia, czyli zło (książę) ścigające dobro (św. Wojciech). Przy scenie gdzie święty chroni się w klasztorze widnieje scena, w której smok siedzi poddrzewem życia a na nim z kolei chroni się kogut, i inny niezidentyfikowany ptak. Ptaki na peridiksionie nie boją się smoka gdyż nie może ich dosięgnąć jak książę nie może świętego. Poczucie bezpieczeństwa jest jednak złudne, ponieważ poza klasztorem\drzewem czai się zagrożenie.

Prawa strona drzwi ukazuje opowieść o heroicznej walce św. Wojciecha.

W początkowej scenie św. Wojciech przybywa na ziemie pruskie. Przy tej kwaterze znajduje się Herakles depczący smoka i bezskrzydły gryf, strażnik.

Przy scenie zabójstwa świętego przez pogan widnieje centaur z rogiem i maczugą. Ma to związek z rysunkami z kodeksów astrologicznych z konstelacją centaura. Jego pozycja, uniesiona noga wyznaczana przez położenie gwiazd, pochodzi z karolińskich kodeksów astrologicznych. Centaur przedstawiony tu jest nie jako pół człowiek pół koń lecz pół człowiek pół osioł co podkreśla dzikość i zwierzęcość Prusów. Porównano ich tu do bezrozumnych szaleńców.

Obok sceny z grobem świętego znajduje się ptak z męską, brodatą głową. Postać ta zidentyfikowana jest jako harpia. Stworzenie antyczne, które jest zmuszone zabijać podobnych do siebie i takie samo tragiczne znaczenie nadaje się w Prusom. Postać ta także określa się jako syrena, duszę zmarłego zważywszy na podobieństwo twarzy św. Wojciecha i syrena\harpii.

Przy scenie złożenia relikwii męczennika do grobu w katedrze gnieźnieńskiej znajduje się Centaur galopujący. Jego przednie nogi ustawione są jak do skoku, tors plecami do widza, głowa odchylona do tyłu. Jedno jego ramię przeplecione przez gałąź, druga dłoń chwyta liść. Centaur stoi w konotacji z walczącym Herkulesem i podobnie jak on oznacza negatywne cechy moralne. Walczący Herkules w sięgającym do kolan kaftanie, przepasany rzemieniem i kroczący naprzód z zachowaniem frontalnego reliefu zwraca się do ptaków identyfikowanych jako żurawie ze stalowymi dziobami i piórami (nawiązanie do jednej z prac Heraklita). Św. Wojciech to misjonarz, w który w Prusach zastał ludzi bezbożnych i dzikich obyczajach czy obłudnej pobożności. Święty wydał im walkę niczym Herkules, który Arkadię uwolnił od ptaków. Męczennik pokonał w sobie cielesne pierwiastki by dać zwyciężyć duchowi (Herkules). Jednak walka jest wieczna i to jest apel do wiernych, aby szli w jego ślady.

 

Wykupienie zwłok św. Wojciecha

 

 

Węzeł składający się z węża zwisającego z gałęzi, który chwyta lwa pożerającego ogon węża. Z kolei lew zwrócony jest ku wężowi i depcze cielsko leżącego pod nim smoka. Jest to nawiązanie do Psalmu 90, 13: „Będziesz stąpał po wężach i żmijach, a i smoka będziesz mógł przydeptać.” Węzeł symbolizuje ludy prymitywne wczesnego średniowiecza. Wąż magiczny to forma zaklęcia złych sił i symboli zła pokonanego.

W prawym, dolnym rogu bordiury lewej połowy drzwi znajduje się centaur z wężem. Z jego gęby wyrasta łodyga. W prawej ręce ma wijącego się węża o psiej głowie. Scena ta znajduje się pod sceną narodzenia i kąpieli. Jest to symbol grzechu pierworodnego przy zmysłowości centaura.

Cechy stylistyczne

Konwencja artystyczna jest antropocentryczna. Postaci przedstawiano trzy czwarte ponieważ pokazywanie frontalne nie pozwala na nawiązanie kontaktu pomiędzy osobami. Charakterystyka osób pozostaje w konwencji przedstawień typów średniowiecznych.

Ze sztuki ottońskiej czerpano szczupłą sylwetę i kształtne głowy, stąd tez próby pokazania przebijającego spod szat zarysu ciała. Pozostałością sztuki starożytnej jest klasyczny rysunek draperii, profile linii nosa przechodzące bezpośrednio w czoło, u niektórych młodych diakonów albo orle nosy zaczerpnięte z monet i medali z podobiznami cesarzy rzymskich. Szerokie gesty otwartą dłonią z odsuniętym kciukiem nawiązuje do przedstawień mówców.

Program ikonograficzny drzwi wzywa także do kontynuacji ogólnonarodowego zadania polegającego na niesieniu chrześcijańskiej cywilizacji na Prusy i Pomorze.

Księga z Kells

Księga z Kells (ang. Book of Kells, irl. Leabhar Cheanannais), znana również pod nazwą Ewangeliarz z Kells lub Ewangeliarz świętego Kolumbana – manuskrypt z około 800 roku, bogato iluminowany przez celtyckich mnichów, pochodzący prawdopodobnie z klasztoru na wyspie Iona założonego przez św. Kolumbana.

Księga jest jednym z najważniejszych zabytków chrześcijaństwa irlandzkiego i dzieł irlandzko-saskiej sztuki, stanowi ona również jeden z najpiękniejszych iluminowanych manuskryptów średniowiecznych, jakie zachowały się do naszych czasów. Wartość artystyczna i precyzja wykonania stawia to dzieło na czele najbardziej godnych uwagi dzieł średniowiecznej sztuki religijnej mimo że niedokończony.

strona z monogramem

Księga z Kells zawiera cztery Ewangelie, poprzedzone wstępami, opatrzone streszczeniami i konkordancjami dotyczącymi poszczególnych tekstów ewangelicznych, spisane majuskułą insularną, atramentem w kolorach czarnym, czerwonym, fioletowym i żółtym. Manuskrypt składa się obecnie z 340 kart welinowych, tzw. folio. Większość folio stanowi w rzeczywistości część większych arkuszy, tzw. bifolio, które złożone na pół dają dwa folio. Wiele bifolio zostało złożonych razem i zszytych ze sobą na kształt zeszytu. Niektóre folio nie stanowią części żadnego bifolio, a są po prostu pojedynczymi osobnymi kartami wstawionymi w „zeszyt”.

Księga z Kells przeznaczona była raczej do celów liturgicznych niż edukacyjnych. Podobnych rozmiarów, bogato zdobione ewangeliarze kładziono na głównym ołtarzu, skąd ściągane były jedynie w celu odczytania zeń tekstów ewangelicznych podczas mszy. Jest jednakże wielce prawdopodobne, że kapłan odprawiający mszę w rzeczywistości nie czytał z samej księgi, lecz raczej recytował z pamięci odpowiednie fragmenty. 

Tkanina z Bayeux

Tkanina z Bayeux to ręcznie haftowane płótno przedstawiające podbój Anglii przez Wilhelma I Zdobywcę, bitwę pod Hastings w 1066 i życie codzienne mieszkańców ówczesnej Normandii; wybitne dzieło sztuki świeckiej.

Tkanina to cenne ikonograficzne źródło historyczne. Jej autorstwo przypisuje się królowej Matyldzie, żonie Wilhelma, nie jest to jednak teza w pełni potwierdzona. Dzieło obecnie znajduje się w muzeum w mieście Bayeux we Francji.

Długość tkaniny wynosi 70,34 m. a szerokość 0,5 m.

Tkanina jest świadectwem wielkiej roli jaką w wystroju średniowiecznych wnętrz odgrywały dekoracyjne wyroby tkackie. Wykonano ją prawdopodobnie na zamówienie biskupa Odona z Bayeux.

Haftowaną wełnianymi nićmi w ośmiu kolorach. Środkiem biegnie szeroki pas ze scenami figuralnymi, obramowany bordiurą z postaciami wojowników, zwierząt i baśniowych istot oraz wicią roślinną.

 

Posadzka w podziemiach kolegiaty w Wiślicy

Rytowana posadzka  w środkowej nawie krypty kolegiaty Wiślickiej (w Wiślicy) nie ma bezpośrednich analogii w całej sztuce romańskiej. Składa się z dwóch kwater odpowiadających przęsłom krypty.

Scena w górnym polu bliższym ołtarzowi, ukazuje kapłana, starca i chłopca, nad którymi biegnie łaciński napis: „Ci co pragną być deptani, aby móc wznieść się ku gwiazdom”.

Środkowa postać w dolnym polu uważana jest za fundatora posadzki, któremu towarzyszy żona i syn. Fundatorem był zapewne Bolesław Kędzierzawy. Daty panowania tych książąt i styl dekoracji wyznaczają jej czas powstania na trzecią ćwierć XII wieku.

notatki – sztuka bizantyjska

Sztuka bizantyjska

Terytorium Cesarstwa Rzymskiego w 395 r. - podział na Wschód i Zachód

 

Sztuka bizantyjska (lub bizantyńska) – sztuka chrześcijańska Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego (Bizantyńskiego) i kręgu jego oddziaływania. Za jej początek uważa się założenie Konstantynopola (330 rok), podział Cesarstwa w 395 roku lub czasy Justyniana (VI wiek), za koniec – rok 1453 – zdobycie Konstatynopola przez Turków. Sztuka ta stanowiła przedłużenie greckiej sztuki starożytnej i wypowiadała się głównie w architekturze, przede wszystkim sakralnej. Istotną rolę odgrywało również malarstwo pod postacią malowideł ściennych, mozaik i obrazów (ikon). Rozwijało się rzemiosło, rzeźba natomiast (zwłaszcza figuralna) pełniła funkcję marginalną.

Jej rozwój był związany z dziejami państwa. Była związana z ideologią chrześcijańską oraz cesarską, podporządkowana była bowiem władcy. Czas jej panowania dzielony jest na kilka okresów, odpowiadających wydarzeniom historycznym i panującym dynastiom:

• okres wczesnobizantyński trwający do 843 r.; obejmował kształtowanie się sztuki, jej rozkwit za panowania Justyniana oraz ikonoklazm (726-843) – czyli Kłótnia o Obrazy, był ruchem wrogim kultowi ikon, świętych obrazów, które stanowiły przedmiot adoracji we Wschodnim Cesarstwie Rzymskim;
• okres średniobizantyński, złote czasy sztuki bizantyjskiej; trwał od 843 r. do 1261 r. (restauracja cesarstwa wschodniorzymskiego), w jego ramach wyróżnia się tzw. renesans macedoński (od panującej wówczas dynastii macedońskiej), renesans Komnenów (od dynastii Komnenów) i czasy Cesarstwa Łacińskiego (1204-1261);
• okres późnobizantyński, rozciągający się od 1262 do zdobycia Konstantynopola przez Turków w 1453 roku; w okresie tym panowała dynastia Paleologów (renesans Paleologów).

Ośrodkiem była przede wszystkim stolica, Konstantynopol, a zasięgiem obejmowała Grecję i półwysep Bałkański. Jej wpływy docierały na półwysep Apeniński, na Sycylię, Ruś.

 

Trochę historii…

Wędrówki ludów IV-V w. przyspieszyły podział Cesarstwa Rzymskiego na Wschodnie i Zachodnie (395 r.) a później upadek zachodniej części cesarstwa (476 r.). 

Od VI w. datuje się początek ustroju feudalnego, zarówno na terenie Bizancjum, jak i Europy Zachodniej. Cesarz był władcą absolutnym, reprezentował państwo i wiarę. 

 

Justynian przedstawiony na jednej ze znanych mozaik Bazyliki w San Vitale w Rawennie.

Od VI wieku datuje się początek ustroju feudalnego zarówno na terenie Bizancjum, jak i Europy Zachodniej. U szczytu drabiny społecznej stali władcy, książęta, wyższe duchowieństwo, niżej rycerstwo, następnie rzemieślnicy i chłopi.

Ścisły związek władzy świeckiej i religii osiągnął szczyt w cesarstwie bizantyjskim, gdzie cesarz był władcą absolutnym, niemal despotą, reprezentował państwo i wiarę. Poważny udział w rządach miało również wyższe duchowieństwo i wojskowi. Sfery rządzące decydowały o sprawach politycznych, społecznych i kulturalnych. Rozbudowany ceremoniał dworski był echem wpływów wschodnich i zachodnich. Ten stan rzeczy utrzymywał się w konserwatywnym cesarstwie aż do jego upadku.

W tym układzie stosunków dwór cesarski mecenasował sztuce, która pełniła potrójną funkcję: religijną, dekoracyjną i gloryfikującą władcę.

 

Architektura

Rolę dominującą odgrywała w Bizancjum architektura sakralna; świecka zachowana jest szczątkowo. Zanim wykształciła własne rozwiązania, stosowała formy wypracowane przez sztukę wczesnochrześcijańską. Kościoły Konstantynopola w IV i V wieku powtarzały plan trójnawowej bazyliki znarteksem i atrium, od VI wieku wykorzystywano w kościołach także plan centralny, wcześniej przeznaczony dla baptysteriów i martyriów. 

San Vitale, Rawenna

Jest jednym zabytków Rawenny i jednym z ważniejszych przykładów sztuki bizantyjskiej w zachodniej Europie.

Budowa została rozpoczęta w roku 527 i ukończona w 548 roku. Architekt nie jest znany.

 

plan San Vitale

Kościół został wzniesiony na planie ośmioboku z niszami, otaczanego przez również ośmioboczne obejście z emporami i wydzielonym prezbiterium, do którego przylegają dwie kaplice: prothesis i diaconicon, typowe dla świątyń bizantyjskich.

Narteks dostawiony jest ukośnie do budowli, flankują go dwie wieżyczki ze schodami.

Wnętrze jest bogato dekorowane mozaikami. Nad kolumnadą w głównej nawie znajdują się freski ze scenami ze Starego Testamentu: historia Abrahama, Melchizedeka, scena ofiary z Izaaka, życie Mojżesza, Jeremiasza, Izajasza oraz historia Abla i Kaina.

 

cesarzowa Teodora, mozaika z San Vitale

Ponadto wnętrze jest ozdobione 15 medalionami-mozaikami, przedstawiającymi Jezusa, apostołów oraz św. Gerwazego. Na ścianach apsydy znajdują się dwie słynne mozaiki, ukończone w 548 roku, przedstawiające cesarza Justyniana, ubranego w purpurowy płaszcz ze złotą aureolą, stojącego w otoczeniu biskupa Maximiana i pretorianów. Po drugiej stronie znajduje się cesarzowa Teodora w bogatym stroju, otoczona służbą. Na kościele San Vitale wzorowano karolińską kaplicę w Akwizgranie.

 

San Vitale, Rawenna

Występował on w fundacjach Justyniana: Hagia Irene w Konstantynopolu, kościele św. Sergiusza i Bakchusa w Konstantynopolu, San Vitale w Rawennie czy wreszcie Hagia Sophia, będąca w istocie połączeniem planu podłużnego z centralnym.

Hagia Sophia (architekci: Izydor z Miletu, Anthemios z Tralles)

 

Hagia Sofia, Istambuł - widok obecny

Ten ostatni może być uważany za symbol estetycznej i religijnej myśli w Bizancjum. Zbudowany w latach 532-537 r. stanowi połączenie dwóch koncepcji architektonicznego rozplanowania, nowatorsko rozwiązana jest także konstrukcja kopuły. Jej czasza opiera się za pośrednictwem pierścienia – bębna na wypukłych trójkątach – tzw. żaglach. Naciska więc wyłącznie na naroża kwadratu, w który jest wpisana, i w związku z tym wymaga podpory tylko w tych punktach. Pozwoliło to stworzyć wielkie wnętrze z dominantą kopuły.

 

przekrój Hagii Sophii

Ważnym czynnikiem współdziałającym z architekturą było światło, wprowadzone do wnętrza jako element kompozycyjny: okna umieszczone w bębnie kopuły optycznie zmniejszają jej ciężar.

Historia Hagii Sophii 

W 415 podczas panowania Teodozjusza II powstała świątynia, która została zniszczona podczas rewolty Nika 15 stycznia 532 roku. W tym samym roku Justynian I Wielki polecił inżynierowi i matematykowi Antemiuszowi z Tralles i architektowi Izydorowi z Miletu rozpocząć odbudowę. W 558 roku kopuła kościoła zapadła się podczas trzęsienia ziemi, następnie zaś kościół wielokrotnie płonął, jednak za każdym razem szybko go remontowano.

 

rekonstrukcja Hagii Sophii

 

W 1453 r. sułtan Mehmed II Zdobywca po opanowaniu miasta miał wydać rozkaz, aby Hagię Sofię natychmiast przekształcono w meczet. Turcy nie zniszczyli wnętrza, lecz wszystkie elementy chrześcijańskie zatynkowali. Architekt Sinan dodał wówczas minarety, mihrab i minbar. Wszystko jednak było odchylone o 10° w kierunku południowym od pożądanej osi wskazującej położenie Mekki.

Z czasem wokół świątyni powstawały kolejne budynki, zmieniając Ayasofię — jak ją wówczas nazwano — w meczet otoczony kompleksem grobowców, bibliotek, fontann i innych obiektów. Po upadku imperium Osmańskiego Turcja stała się laicką republiką. W związku z tym Mustafa Kemal Atatürk w 1934 polecił, aby świątynia, która przez 916 lat służyła chrześcijanom, a przez 481 lat muzułmanom, została zmieniona w muzeum.

Kształt kościoła łączy w sobie cechy bazyliki i budowli na planie centralnym o wymiarach 70 m x 75 m. Centralna część nawy środkowej przykrywa olbrzymia kopuła o średnicy podstawy wynoszącej 31,2 m na krótszej osi, zaś 32,8 m na dłuższej. Konstrukcja opiera się na czterech potężnych filarach umieszczonych w narożach kwadratu, oraz 107 kolumnach.

Posadzki i bazy kolumn wykonano z ciemnoszarego marmuru. Do wykonania kolumn zastosowano w większości zielony marmur. 

Mozaiki

– Chrystus Pantokrator w wewnętrznym narteksie

Chrystus Pantokrator w Hagii Sophi

 

– Mozaika przedstawiająca Jezusa Pantokratora, u stóp, którego klęczy cesarz Leon VI Filozof

Jezus i Leon IV Filozof, Hagia Sophia

– Matka Boska z Dzieciątkiem w głównej absydzie

Madonna z Dzieciątkiem, Hagia Sophia

W sklepieniu głównej absydy wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Maria siedzi na ławie, nogi trzyma na stołku, jej prawa dłoń spoczywa na prawym kolanie, zaś lewą przytrzymuje Jezusa, który gestem ręki błogosławi.

Jednak najbardziej typowy plan kościoła bizantyjskiego pojawił się po okresie ikonoklazmu; była to budowla na planie krzyża greckiego wpisanego w kwadrat, z 5 kopułami i 3 absydami przylegającymi do trójdzielnej części wschodniej. 

Myrelaion

Kwestia genezy takiego planu nie jest do końca wyjaśniona, nie wiadomo też, gdzie pojawił się po raz pierwszy. Najprawdopodobniej wykorzystanie go w stolicy spowodowało jego późniejsze rozpowszechnienie. Do pierwszych tego typu realizacji należały: Nea Ecclesia (880), Myrelaion i kościół Konstantyna Lipsa w Konstantynopolu. W dalszych okresach typ ten nie podlegał większym przemianom.

Myrelaion

Trzy wymienione wyżej budowle – Nea Ecclesia, Myrelaion i kościół Konstantyna Lipsa, należą już do okresu renesansu macedońskiego. Innym ważnym zabytkiem jest Hosios Loukas, założony przez św. Łukasza w X wieku, a składający się z kościoła Matki Bożej (pierwotnie św. Barbary) z X wieku, w typie krzyżowo-kopułowym oraz katolikona św. Łukasza, również z X wieku (dawniej datowanego na XI wiek) w typie oktogonu krzyżowego.

Hosios Loukas

Bazylika św. Marka w Wenecji

bazylika św. Marka w Wenecji - fasada

Zbudowana została w Wenecji przy placu św. Marka dla pochowania relikwii św. Marka.

Fundatorem pierwszego kościoła był doża Angolo Partycipazio. Konsekracja odbyła się w 832 roku ale już w 976 r. pożar powstały podczas powstania przeciwko doży zniszczył kościół i Pałac Dożów (Palazzo Ducale).

W latach 1063-1094 kościół został odbudowany. Budowla wzorowana na konstantynopolskim kościele św. Apostołów została zaprojektowana w stylu bizantyjskim na planie krzyża greckiego z pięcioma kopułami rozmieszczonymi nad nawami w ramionach krzyża i nad polem w przecięciu się naw.

plan bazyliki św. Marka, Wenecja

Konstrukcja czasz przypomina rozwiązania architektury islamu. Fasada była wielokrotnie rozbudowywana i przebudowywana. Po 1204 dobudowano narteks otaczający ramię wejściowe kościoła. Detale architektoniczne pochodzące z różnych miejsc i wykonane na przestrzeni długiego okresu czasu miały dużą różnorodność stylistyczną.

 

wnętrze bazyliki św. Marka, Wenecja

Wnętrze bazyliki prezentuje się bardziej jednolicie. Wnętrze jest podzielone rzędami marmurowych kolumn o złoconych korynckich głowicach.

sklepienie bazyliki św. Marka, Wenecja

Nad nawami bocznymi umieszczono empory otwarte do wnętrza kościoła. Dolne partie ścian i filarów pokrywają płyty marmuru a powyżej nich oraz na powierzchniach posadzki, kopuł i sklepień umieszczono bogate mozaiki ze złotych i szklanych tesser. Pierwsze z nich w większości zostały uszkodzone przez pożar w 1106. Zastąpiono je wykonanymi przez miejscowych mistrzów w stylu naśladującym sztukę bizantyjską. Za głównym ołtarzem znajduje się cenny zabytek jubilerskiej sztuki bizantyjskiej Złoty Ołtarz (Pala d’Oro).

Złoty Ołtarz, bazylika św. Marka, Wenecja

detal ze Złotego Ołtarza, bazylika św. Marka, Wenecja

 

W północnej części nawy głównej znajduje się Capitello del Crocifisso. Krucyfiks przywieziony w 1204 z Konstantynopola osłania cyborium wsparte na 6 kolumnach z afrykańskiego marmuru z bizantyjskimi, złoconymi głowicami.

Dwie ambony to zabytek z początków XIV wieku. Z ambony po prawej stronie ołtarza przedstawiano ludności nowego dożę. Do południowej części transeptu przylega XIV-wieczne baptysterium, ufundowane przez dożę Andreę Dandolo. Ściany baptysterium zdobią mozaiki związane z wenecką szkoła ludową.

 

Malarstwo

W Bizancjum rozwija się bujnie malarstwo mozaikowe, ścienne, miniaturowe i tablicowe (ikony).

Z najwcześniejszego okresu, poprzedzającego ikonoklazm, niewiele zabytków przetrwało do dziś. W okresie ikonoklazmu zakazano wykonywania i czczenia obrazów, niszczono także już istniejące. Największym zespołem sprzed VIII wieku jest zespół zabytków w Rawennie. Do najlepiej zachowanych należą mozaiki przedstawiające cesarza Justyniana i jego żonę Teodorę wraz z orszakiem, umieszczone w prezbiterium kościoła San Vitale. Pozy, gesty, układ szat są dostojne i schematyczne. Twarze natomiast są portretami wiernie odtwarzającymi rysy pary cesarskiej i wyższych dostojników.

Matka Boska Włodzimierska

Matka Boska Włodzimierska

Skarb Rosji, cudowna ikona Matki Boskiej Włodzimierskiej jest najbardziej znana w krajach zachodnich. Jest ona najstarszą ikoną bizantyńską Eleusa (Matka Boża Serdeczna).

Ikona Matki Boskiej Włodzimierskiej jest znana w Rosji od 1131 r., kiedy to została przywieziona z Konstantynopola do Kijowa. W r. 1395, ikona znalazła się w Moskwie i trzykrotnie to miasto zostało uratowane od inwazji z Zachodu, dzięki cudownej interwencji Matki Boskiej Włodzimierskiej, do której gorąco modlono się o wstawiennictwo.

Trójca Święta

Trójca Święta, Andriej Rublov

Ikona Andrieja Rublowa, powstała ok. 1410 albo 1425-1427; wymiary 142 x 114 cm, tempera na desce, znajdująca się w Galerii Trietiakowskiej w Moskwie.

Obraz ten niekiedy zwany „Trójcą Starotestamentową” lub „Gościnnością Abrahama”, oparty jest na historii biblijnej: wizycie u Abrahama trzech aniołów, którzy mają przepowiedzieć narodziny pierworodnego syna. Rublow oczyścił scenę z wątków historycznych eliminując wszelkie postaci i pozostawiając tylko aniołów i nadał znaczenie ponadczasowe.

Nierozdzielność i nieskończoność uzyskał artysta przez umieszczenie kompozycji głównej w delikatnym łuku, który łączy postaci. Trony, na których siedzą, stopnie ołtarza, zwroty głów aniołów, kierunek ułożenia ciał i stóp wpisują się w okrąg, którego centralne miejsce zajmuje kielich z głową Baranka, symbolu Eucharystii. W niej znajduje się symbol ofiary, którą w Trójcy Bóg składa na odkupienie grzechów ludzkich. Dominuje tu wrażenie jedności, nawet gałąź znad głowy pochylona jest tak, by być integralną częścią całości.

Przypisanie konkretnych osób do postaci aniołów nie jest jednoznacznie rozstrzygnięte. Wg niektórych centralnie umieszczony anioł to Bóg inni zaś widzą w nim Chrystusa wskazującego dłonią na Eucharystię. Za ta interpretacją przemawia kolor szat bowiem Chrystusa w średniowieczu przedstawiano w wiśniowym chitonie ze złotym pasem i niebieskim himationem. Ułożenie bocznych postaci wpisuje sie w kształt kielicha, w którym zanurzony jest Chrystus-Baranek.

Przepisy ikonograficzne

Istniały ścisłe przepisy określające sposób pisania ikon.

Malowidła te przedstawiały świętych. Złote tło symbolizowało rzeczywistość ponadczasową, niezmienne układy podporządkowane były myśli o wieczności, zawierały treści teologiczne. Kompozycja ikon jest zawsze centralna i statyczna, postacie malowane płaską plamą, obwiedzioną ciemnym konturem, gesty i ruch dostojny.

Malarstwo bizantyjskie silnie oddziaływało na Bułgarię (pierwsze bułgarskie ikony powstały już w X w.) i Ruś (zwłaszcza w XIV i XV w.) Sławę w tym czasie zdobyło dwóch malarzy: Teofan Grek z Bizancjum i zakonnik Andrej Rublow z Rusi.

W Polsce wpływy bizantyjskie są widoczne przede wszystkim w romańskiej plastyce z XII wieku oraz napływie ikon w XV wieku. Szczególny charakter miały fundacje królewskie pierwszych Jagiellonów: Władysława II i Kazimierza Jagiellończyka, którzy do wykonania malowideł w najważniejszych kościołach Polski zapraszali malrzy z Rusi i Serbii tworzących w manierze stylu Paleologowskiego.

notatki – sztuka wczesnochrześcijańska

Sztuka wczesnochrześcijańska

Malowidło przedstawiające Dobrego Pasterza (katakumby Domitylli)

Sztuka wczesnochrześcijańska / starochrześcijańska – sztuka pierwszych chrześcijan, wyrażająca ich przynależność religijną, powstająca w basenie Morza Śródziemnego. Przyjmowany zasięg czasowy jest różny. W najszerszym rozumieniu sztuka wczesnochrześcijańska obejmuje okres od II do VII wieku n.e.; w węższym, stosowanym m.in. przez André Grabara, obejmuje lata ok. 220-395 r. n.e. (czyli okres od pojawienia się pierwszych znanych przykładów sztuki chrześcijańskiej do podziału cesarstwa rzymskiego na część wschodnią i zachodnią w 395 r.).

Zasięg chrześcijaństwa w 325 roku (pomarańczowy kolor) i 600 roku (żółty kolor)

Do zachowanych dziś zabytków sztuki wczesnochrześcijańskiej należy:

– malarstwo katakumbowe
– architektura
– rzeźba (głównie sarkofagi, pojedyncze figurki, rzeźba w kości słoniowej)
– wyroby rzemiosła

Przed 313 rokiem miejscem wyznawania kultu najczęściej były domy prywatne i miejsca pochówku zmarłych. Domy nie wyróżniały się od pozostałych budynków mieszkalnych i na ogół, podobnie jak one, zostały rozebrane lub przebudowane.

Plan domu chrześcijan w Dura Europos (baptysterium - podłużne pomieszczenie w prawym górnym rogu)

Natomiast po ukazaniu się edyktu mediolańskiego w 313 r. religia została objęta patronatem cesarza, który ufundował liczne budowle sakralne, m.in. bazylikę Zbawiciela (św. Jana) na Lateranie i bazylikę św. Piotra na Watykanie. Wówczas to wykształciły się podstawowe formy architektoniczne i ikonograficzne, wykorzystywane przez kolejne epoki, jak choćby typ trój- lub pięcionawowej bazyliki oraz budowli centralnej.

Schemat budowy bazyliki wczesnochrześcijańskiej

Plan centralny bazyliki św. Piotra w Watykanie - plan Bramantego

Ważnymi ośrodkami w tym okresie było, obok Rzymu, kilka miast.
Trewir stał się siedzibą cesarzy pod koniec III i przez dużą część IV wieku (od Maksymiana do Gracjana). W Mediolanie rezydowali cesarze w 2. połowie IV wieku – Konstancjusz II, Walentynian II, który miał tu stałą siedzibę, Gracjan, Walentynian II, nierzadko również Teodozjusz I.
Konstantynopol stał się stolicą wschodniego cesarstwa, ale cesarze rezydowali w nim już wcześniej.
Rawenna była w V wieku rezydencją cesarzy zachodniorzymskich, a następnie stolicą królestwa Ostrogotów. W latach 565–751 była stolicą Egzarchatu Rawenny – państwa utworzonego przez cesarza bizantyńskiego.

Architektura

Od samego początku występowały także budowle na planie centralnym, związane najczęściej z kultem świętych męczenników (tzw. martyria) oraz baptysteria. Architektura budowli wznoszonych przez rodzinę cesarską była naśladowana w całym imperium. W ten sposób ukształtowały się dwa typy powszechnie przyjętego budynku kultowego:

• bazyliki o 3 lub 5 nawach wydzielonych kolumnadą i przykrytych drewnianym stropem lub więźbą dachową, odkrytą od wewnątrz. W najstarszych obiektach nie występują sklepienia. Najwyższa nawa środkowa zakończona była apsydą, przeznaczoną dla duchowieństwa. Budynki początkowo poprzedzane były dziedzińcem (atrium), z sadzawką (studnią otoczoną krużgankami, początkowo służącą do chrzczenia wiernych). W późniejszych budowlach atrium zanikło, a przedsionek zamknięto drzwiami.
• budowli na planie centralnym – na rzucie koła lub wieloboku, spotykaną początkowo w mauzoleach, od połowy IV wieku także w baptysteriach, a od końca IV w kościołach.

5-cio nawowa bazylika św. Piotra w Rzymie, widok ówczesny

Oprócz nowych budowli przekształcano istniejące świątynie pogańskie, budynki publiczne w obiekty sakralne związane z chrześcijaństwem.

Niewiele wiadomo o dekoracji pierwszych kościołów. Sztuka zdobienia wnętrz rodziła się powoli, zapewne w związku z pewną rezerwą wobec sztuki figuralnej oraz brakiem tradycji w tej dziedzinie. Strona zewnętrzna kościołów była skromna, bogate natomiast były wnętrza, w których stosowano płyty marmurowe do wykładania ścian i posadzek oraz mozaiki – w absydach, na ścianach naw i w łukach triumfalnych.

Dodatkowo, wokół budowli na planie centralnym i absyd w bazylikach pojawiają się ambity, czyli obejścia pozwalające na wędrówkę wiernych wokół miejsc pochówku świętych, przejście katechumenów podczas ceremonii chrztu itp.

 

Ambit

Kościoły poprzedzała poprzeczna nawa, tzw. narteks służący jako przedsionek kościoła i pomieszczenie dla katechumenów mogących uczestniczyć tylko w pierwszej części mszy św.

Narteks zaznaczony ciemniejszym kolorem

Pierwsze transepty pojawiły się już w IV wieku. Ich umiejscowienie jednak jest inne niż w kościołach powstających w okresie średniowiecza. Podobnie jak narteksy przylegają bezpośrednio do naw, a w osi nawy głównej dobudowana jest absyda kończąca nawę. Rozwiązania te występują tylko w Zachodniej części imperium. Niektóre kościoły poprzedza dziedziniec w formie dużego atrium otoczonego kolumnowym portykiem. Przykładem bazyliki poprzedzonej atrium i zakończonej transeptem jest pierwsza, pięcionawowa bazylika św. Piotra na Watykanie oraz rzymska bazylika św. Pawła za Murami. Narteks poprzedza kościół San Vitale w Rawennie oraz mauzoleum Konstancji w Rzymie.

Mauzoleum Konstancji - przekrój i plan, 1-narteks, 2-ambit, 3-ołtarz

Plan kościoła San Vitale w Rawennie

W V wieku pojawiły się kościoły budowane na planie krzyża greckiego oraz z oddzielonymi obejściami od części centralnych przez zastosowanie eksedr. Rozwiązania tego typu stały się mocno popularne w sztuce bizantyjskiej. Bazyliki poddane zostają uproszczeniom. Coraz częściej stosuje się rozwiązania trójnawowe.

Malarstwo

Chleb i ryba (krypty Lucyny, katakumby Kaliksta, lata 20. III wieku)

Katakumby dostarczają najwcześniejszych znanych zabytków sztuki chrześcijańskiej. Choć chrześcijaństwo nie było religią uznawaną przez państwo, to działki cmentarne były prywatne i właściciele decydowali o ich urządzeniu i dekoracji. Co więcej cmentarze według prawa zwyczajowego były „święte i nietykalne” i pozostawiano swobodę w wyborze sposobu chowania zmarłych. W efekcie katakumby, głównie rzymskie, dostarczają licznych przykładów malowideł z elementami ikonografii chrześcijańskiej. Najstarsze z nich pojawiły się na przełomie II i III wieku w grobowcach, pierwotnie budowanych jako pogańskie (np. hypogea Flawiuszy i Ampliatusa, włączone później w katakumby Domitilli w Rzymie). Niektóre z rzymskich katakumb to: katakumby Kaliksta, Domitilli (Domitylli), Priscilli (Pryscylli), Piotra i Marcelina i katakumby przy Via Latina. Powstawały one poza granicami miasta, zgodnie z zakazem wykonywania pochówków w obrębie pomerium. Oprócz Rzymu, katakumby były szeroko rozpowszechnione w dużej części basenu Morza Śródziemnego.

katakumby rzymskie

Rozwój katakumb umożliwiła budowa terenu, na którym znajduje się Rzym. Miasto to leży na warstwach tufu wulkanicznego, dobrze nadającego się do drążenia. Jest on łatwy do cięcia i twardniejący pod wpływem powietrza.

Dobry Pasterz, malowidło z katakumb

Najliczniejsze przykłady malarstwa katakumbowego pochodzą z Rzymu, ale znane sa także przykłady z innych miejsc, m.in. Syrakuz i Neapolu. Malowidła katakumbowe bazowały na ówczesnym malarstwie rzymskim o charakterze pogańskim i w zasadzie różniły się tylko tematyką. W najwcześniejszym okresie zdobiono je w tzw. stylu linearnym: ściany i sklepienia malowano na jasny kolor i dzielono siatką linii, wewnątrz których umieszczano pojedyncze przedstawienia. Najstarszych przykładów takich malowideł dostarczają: cubiculum Dobrego Pasterza w katakumbach Domitilli (pierwsze dziesięciolecie III wieku), krypty Lucyny w katakumbach Kaliksta (20. III w.), kaplice Sakramentów w katakumbach Kaliksta (ok. połowy III w.).

Trzej młodzieńcy w piecu ognistym z cubiculum Velatio, katakumby Pryscylli, ok. 280

Ogólna wymowa malowideł katakumbowych jest zazwyczaj dość podobna: ratunek, uwolnienie od grzechów i obietnica zbawienia.

Tematyka przedstawień jest połączeniem motywów typowo chrześcijańskich z pogańskimi (mitologicznymi).

Chrystus - malowidło z sufitu cubiculum nr 4, katakumby Komodilli, koniec IV wieku

„Pierwsi chrześcijanie byli obywatelami rzymskimi przyzwyczajonymi do wyrażania swoich myśli i uczuć w sposób zgodny z wielowiekową tradycją, w której się wychowali. Cała sztuka wczesnego okresu chrześcijaństwa jest próbą pogodzenia tradycyjnego wyrażania z nową, zupełnie różną od antycznej, wiarą. A więc nowe treści religijne ubierano w starą tradycyjną formę. W konsekwencji dawne motywy i tematy nabierały nowego, ukrytego znaczenia.”

(B. Osińska, Sztuka i czas, t. 1: Od prehistorii do rokoka, Warszawa 2004, s. 69-70.)

Odnosi się to zarówno do malarstwa, jak i rzeźby. Spośród scen biblijnych popularne były m.in. historia Noego, Jonasza, ofiara Abrahama, Daniel wśród lwów, Mojżesz uderzający w skałę, z której wytryska woda, chrzest i cuda Jezusa. Sąsiadowały z nimi elementy zaczerpnięte z mitologii antycznej, np. Orfeusz grający na lirze albo Jonasz, przedstawiany w pozie śpiącego Endymiona oraz elementy bukoliczne: amorki, pory roku, zwierzęta, kwiaty, pasterze, pejzaże.

„Tematy bukoliczne symbolizowały dla chrześcijan, podobnie jak dla ich pogańskiego otoczenia, ideał pełni życia z pobożnym oddaniem się Bogu (pietas) w szczęściu i pokoju (securitas).”

(E. Jastrzębowska, Sztuka wczesnochrześcijańska, Warszawa 1988, s. 54.)

Symbolika wczesnochrześcijańska

W malarstwie III wieku szczególną role odgrywał symbol.

• orant – pobożność
  
• paw – nieśmiertelność
  
• pasterz niosący owieczkę, ryba – Chrystus
  
• okręt – wędrówka ziemska do nieba
  
• światło świecy, kaganka, pochodni – „oświecenia wiarą”, „Chrystus światłość światła”
  
• krzyż – męka, narzędzie zbawienia ludzi
  

Rozumiany był także jako zapowiedź wydarzeń nowotestamentowych przez starotestamentowe (np. Jonasz ocalony z paszczy wieloryba będący „figurą” zmartwychwstania Chrystusa). Większość tych znaków nie było wynalazkami chrześcijan, ale została zaczerpnięta m.in. z tradycji rzymskiej (np. pory roku jako wyobrażenie przemijalności życia).

Pod koniec III wieku, ok. roku 280, w malarstwie katakumbowym nastapiły zmiany. Pojawiły się pierwsze sceny z życia, oranci otrzymywali rysy osób zmarłych, rozszerzono też repertuar przedstawień biblijnych. Z tego okresu pochodzi cubiculum Pięciu Świętych w katakumbach Kaliksta oraz cubiculum Velatio w katakumbach Pryscylli. Z tego drugiego pochodzi znane malowidło, trzykrotnie ukazujące tę samą kobietę: w centrum jako orantkę, z lewej między dwoma mężczyznami, a z prawej z dzieckiem.

Orantka - fragment malowidła z trzykrotnym przedstawieniem kobiety z cubiculum Velatio, katakumby Pryscylli, ok. 280

Przedstawiano nowe tematy, rozpoczęto próby perspektywicznego przedstawienia scen oraz tworzono pierwsze cykle scen. W pierwszej połowie IV wieku szczególnie rozwinęły się dekoracje w katakumbach Piotra i Marcelina oraz w katakumbie zwanej Cmentarzem Większym przy Via Nometana. W pomieszczeniu nr 22 zachowało się szeroko dyskutowane przez badaczy przedstawienie kobiety, nazywane Madonną orans. Na piersiach tej orantki widać głowę chłopca, który zapewne siedzi na jej kolanach; niektóre hipotezy widzą w niej Madonnę.

Cubiculum Madonny orans, Cmentarz Większy przy Via Nometana, 2. ćwierć IV wieku

Już w II wieku pojawił się kult męczenników, koncentrując się przy ich grobach.

Mozaiki

Mozaika z Heliosem (Chrystusem?), grobowiec Juliuszów

Pierwsze znane chrześcijańskie mozaiki ścienne pochodzą z grobowca Juliuszów na nekropolii watykańskiej (połowa III wieku). Na sklepieniu między pędami winorośli przedstawiona została wywołująca żywą dyskusję w literaturze postać z kwadrygą, interpretowana jako Chrystus-Sol Invictus lub Helios. Na ścianach zachowały się także fragmenty innych mozaik – z Jonaszem, Pasterzem i rybakiem. W katakumbach mozaiki stosowano sporadycznie i najwcześniejsze znane przykłady pochodzą z IV wieku.

Po 313 roku, wraz z pojawieniem się architektury chrześcijańskiej, mozaiki zaczęły zdobić wnętrza budowli kościelnych. Szczególną role odgrywała dekoracja absydy, która jako zwieńczająca miejsce sprawowania kultu i najlepiej widoczna dla wchodzącego, odgrywa zasadniczą rolę w przekazywaniu za pośrednictwem ikonografii treści teologicznych i nauk religijnych. (E. Jastrzębowska, Sztuka wczesnochrześcijańska, Warszawa 1988, s. 84.).  Od początku dekoracje absyd mają własny program ikonograficzny, bardzo istotny dla zrozumienia powstania sakralnej sztuki chrześcijańskiej. W mozaikach absydialnych wykorzystywano wizerunki Chrystusa, oparte o wcześniejsze wzory przedstawień cesarzy. I tak Chrystusa ukazywano pośród kolegium apostołów, w typie Maiestas Domini albo w scenie Traditio Legis. Wyobrażało to jedność Kościoła ziemskiego i niebiańskiego oraz podkreślało fakt sukcesji apostołów przez Kościół.

Chrystus Pantokrator, bazylika San Vitale w Rawennie

Chrystus Pantokrator, San Vitale w Rawennie, mozaika w apsydzie

Z pierwszej połowy IV wieku n.e. pochodzą dobrze zachowane mozaiki w bazylice Santa Maria Maggiore, zdobiące ściany nawy głównej; mozaika z absydy jest późniejsza.

Santa Maria Maggiore

Lepiej zachował się zespół mozaik w grobowcu Konstancji (Santa Costanza) w Rzymie z 1. połowy IV wieku, ale także nie w całości.

Santa Constanza w Rzymie

Budowla ta składa się z wewnętrznej nawy na planie koła, nakrytej kopułą i zewnętrznego obejścia, krytego sklepieniem beczkowym. Mozaiki zdobiły pierwotnie kopułę oraz sklepienie obejścia, przetrwały jednak tylko te drugie.

Mozaika z Santa Constanza w Rzymie - winobranie

Mają charakter bardzo dekoracyjny. W polach na jasnym tle umieszczone są motywy geometryczne, sceny z winobraniem, medaliony z amorkami i głowami, motywy gałęzi, ptaków i przedmiotów.

Mozaika z Santa Constanza w Rzymie

Dwie mozaiki zachowały się także w konchach bocznych nisz. W jednej ukazany jest Chrystus z Piotrem i Pawłem w scenie Traditio Legis, w drugiej Chrystus i Piotr (zapewne Traditio Clavis). Dekoracja kopuły znana jest z rysunków i akwareli Pompeo Ugonio (XVI w.), Franscesco d’Ollanda (XVI w.), Anonima z Eskurialu i Antonia San Gallo Starszego.

mozaiki z Santa Constanza

Najwięcej mozaik ściennych i sklepiennych z V i początku VI wieku zachowało się w Italii. Przykładem jest zespół, zdobiący mauzoleum Galli Placydii w Rawennie z połowy V wieku oraz mozaika z kopuły baptysterium Ortodoksów, także w Rawennie z ok. 458 roku.

mauzoleum Galli Placydii

 

mauzoleum Galli Placydii

Dobry Pasterz z mauzoleum Gallii Placydii

Po zajęciu miasta przez Ostrogotów mozaikami ozdobiono baptysterium Arian (początek VI wieku) oraz boczne ściany bazyliki Sant’Apollinare Nuovo, później częściowo zmienione.

Ściany boczne bazyliki dekorowane są mozaikami składającymi się z trzech pasów przedstawień.

W górnym ukazano sceny z Nowego Testamentu: cuda Jezusa i jego mękę. Poniżej, między oknami, apostołów i proroków. Pas dolny pierwotnie ukazywał dwa orszaki dworskie – orszak króla Teodoryka, opuszczającego swój pałac i zmierzający ku Chrystusowi oraz orszak królowej, która wychodzi z portu Classe i zmierza ku Maryi z Dzieciątkiem. Ten drugi dodatkowo poprzedzają Trzej Królowie. Te dwa najniższe ciągi scen zostały przerobione w VI wieku tak, iż obecnie ukazują dwie procesje – męczenników i męczennic. Podczas tej modyfikacji, zapewne omyłkowo, z mozaiki z pałacem Teodoryka niezbyt dokładnie usunięto wizerunki orantów, pozostawiając ich dłonie.

Sant' Apollinare Nuovo

 

wnętrze San Apollinare Nuovo w Rawennie

Sant Apollinare Nuovo

 

procesja męczenników, San Apollinare Nuovo

 

pałac Teodoryka, San Apollinare Nuovo

 

Trzej Królowie, San Apollinare Nuovo

Szczególny rozkwit mozaikarstwa przypada na rządy Justyniana. Mozaikami ozdobiono kolejne budowle raweńskie.

 

San Vitale, Rawenna

San Vitale, Rawenna - widok z góry na bryłę

mozaika z San Vitale - cesarz Justynian

W San Vitale zachował się cały zespół, stanowiący tak treściowo, jak stylistycznie klasyczne apogeum rozwoju tej dziedziny sztuki (E. Jastrzebowska, Sztuka wczesnochrześcijańska, Warszawa 1988, s. 233).

mozaiki w San Vitale

Na sklepieniu absydy przedstawiono Chrystusa siedzącego na globie, towarzyszących mu archaniołów oraz świętego Witalisa-patrona kościoła (z lewej) i biskupa Eklezjusza (z prawej).

Na ścianach absydy, w prostokątnych polach, znalazły się przedstawienia idących w procesji cesarza i jego małżonki, Teodory, a na ścianach prezbiterium – sceny biblijne. Z połowy VI wieku pochodzą mozaiki z kościołaSant’Apollinare in Classe, gdzie w absydzie umieszczono wielowarstwową kompozycję, składającą się z wizerunku patrona kościoła, 12 owieczek uosabiających apostołów, krzyża na rozgwieżdżonym niebie i ręki Boga, wychylającej się spomiędzy chmur.

San Vitale, mozaiki

San Apollinare in Classe, często mylona z San Apollinare Nuovo (również przeze mnie, bardzo, baardzo długo), również znajdująca się w Rawennie, zaliczana do stylu bizantyjskiego.

różnica między San Apollinare in Classe i Nuovo - zapamiętać!

Kościół został konsekrowany w 549 r. przez biskupa Maksymiana. Jest to trójnawowa bazylika z apsydą, bogato dekorowaną mozaikami. Z połowy VI wieku pochodzą mozaiki na sklepieniu apsydy oraz na większej części łuku triumfalnego (belki tęczowej); te znajdujące się między oknami oraz w dolnej części arkady są późniejsze.

Mozaika na sklepieniu apsydy prezentuje bogatą ikonografię. W centrum przedstawiony jest na tle rozgwieżdżonego nieba krzyż w typie crux gemmata, z głową Chrystusa na przecięciu ramion. Trzy owieczki uosabiają Piotra, Jana i Jakuba, uczestniczących wPrzemienieniu Pańskim na górze Tabor. Powyżej spomiędzy chmur wychyla się ręka Boga, a po bokach stoją Mojżesz i Eliasz. Poniżej znajduje się w pozie oranta św. Apolinary – patron kościoła i pierwszy biskup Rawenny. Jego identyfikację umożliwia inskrypcja: SANCTUS APOLENARIS. Dwanaście owieczek symbolizuje dwunastu apostołów.

Mozaika na łuku (belce) także przedstawia owieczki, ale wychodzące z Jerozolimy i Betlejem. W szczycie łuku ukazano Chrystusa oraz symbole ewangelistów, a u dołu archaniołów z VII wieku: Michała i Gabriela.

Między oknami apsydy stoją biskupi: Ursycyn, Ursus, Sewer i Eklezjusz.

 

wnętrze bazyliki San Apollinare in Classe

apsyda z dekoracjami mozaikowymi, San Apollinare in Classe

św. Apolinary, mozaika z San Apollinare in Classe

Rzeźba

Rzeźba reprezentowana jest głównie, zwłaszcza przed 313 rokiem, przez reliefy zdobiące sarkofagi. Sarkofagi chrześcijańskie powstawały od III wieku i formalnie są one jeszcze bardziej niż malarstwo włączone w nurt sztuki rzymskiej. (B. Filarska, Początki sztuki chrześcijańskiej, Lublin 1986, s. 149). Powtarzają zarówno ich kształty, jak i technikę czy rozmieszczenie dekoracji. Różnią się scenami biblijnymi, wprowadzanymi do płaskorzeźb.

 

Sarkofag z drzewami, IV wiek

Sarkofagom nadawano dwa zasadnicze kształty: skrzyni zdobionej z czterech stron i nakrytej dwuspadowym dachem oraz skrzyni dostawianej do ściany, o płaskim wieku i z dekoracją głównie na ściance frontowej. Według określonych schematów komponowano również dekorację rzeźbiarską. Wytwarzane były przede wszystkim w Rzymie, Galii (Marsylii, Nîmes, Narbonne), Rawennie i Azji Mniejszej.

Najstarszym zabytkiem o jednoznacznie chrześcijańskim charakterze jest sarkofag z Santa Maria Antiqua w Rzymie (ok. 240) z postacią mężczyzny czytającego ze zwoju (filozofa), orantką, Jonaszem, chrztem w Jordanie, Neptunemem i rybakami. Dekoracja tego sarkofagu stanowi zatem połączenie motywów chrześcijańskich (chrzest, Jonasz) z bukolicznymi (pasterz, rybak, kozy, drzewa), mitologicznymi i symbolami życia duchowego (orantka). Występują na nim motywy wielokrotnie powtarzane na innych sarkofagach: filozof uosabiający mądrość, pod którego postacią ukazywano zmarłego oraz chrzest. Z III wieku pochodzą również: sarkofag Baebii Hertofilii, sarkofag z Jonaszem, sarkofag z via Lungara.

W IV wieku, wraz z uzyskiwaniem przez chrześcijan większych praw, zaczęły powstawać sarkofagi o tematyce wyłącznie biblijnej. W drugim i trzecim dziesięcioleciu dominowały sarkofagi z dekoracją tworzącą jeden fryz oraz z podziałem na pola: figuralne i strygilowane (Dekoracja strygilowa składa się z esowatych żłobkowań. Nazwa pochodzi od strigilisa – skrobaczki uzywanej do usuwania zanieczyszczeń z ciała).

W trzecim dziesięcioleciu występowały także sarkofagi dwufryzowe (np. sarkofag Dwóch Braci, 330-360), a od połowy wieku sarkofagi kolumienkowe. W sarkofagach kolumienkowych pojawiło się dzielenie całego przedstawienia na poszczególne sceny, oddzielone od siebie kolumnami bądź drzewami. Sarkofag Juniusa Bassusa jest jednym z najwcześniejszych i najpiękniejszych sarkofagów kolumienkowych. (B. Filarska, Początki sztuki chrześcijańskiej, Lublin 1986, s.165). Datowany na 359 rok, dekorowany jest dwoma pasami reliefów, po pięć scen w każdym. Dominuje tematyka związana z męką Chrystusa oraz Piotrem i Pawłem.

 

Dobry Pasterz

Oprócz sarkofagów zachowały się do dziś pojedyncze drobne figurki oraz ok. 30 wolnostojących posągów Dobrego Pasterza. Rzeźbiono również w drewnie, czego przykładami są drzwi z S. Ambrogio w Mediolanie (ok. 380) oraz S. Sabina (ok. 430) i w kości słoniowej (zwłaszcza tzw. dyptykikonsularne i cesarskie; jednym z najsłynniejszych jest dyptyk z wizerunkiem Justyniana na koniu). Wykonywane były wyroby złotnicze i ceramiczne (gliniane lampki oliwne i ampułki). Gdy chrześcijaństwo zostało zalegalizowane, pojawiła się potrzeba wyposażania kościelnych wnętrz i używania naczyń liturgicznych. W Rawennie zachowały się dwie kamienne ambony z VI wieku oraz tron biskupa Maksymiana.

Analiza dzieł sztuki

Bazylika św. Piotra w Rzymie

rekonstrukcja bazylika św. Piotra w Watykanie, rekonstrukcja

Zbudowany nad grobem św. Piotra jako pięcionawowa bazylika na planie krzyża łacińskiego z kopułą ponad głównym ołtarzem. Stoi na miejscu bazyliki starochrześcijańskiej, wybudowanej około 326-344  roku przez cesarza Konstantyna i zburzonej 1506.

W XV w, gdy bazylika byłą w złym stanie technicznym postanowiona stworzyć nowe plany. Budowa obecnie istniejącej bazyliki rozpoczęła się w 1506 r. wg planu D. Bramantego z 1505. Miała to być, zgodnie z ideałami estetycznymi renesansu, budowla centralna na planie krzyża greckiego z kopułą. Po śmierci Bramantego budowę 1514-1520 prowadził Rafael, który zmienił plan na podłużny. Antonio da Sangallo młodszy (do 1546), jako jeden z późniejszych architektów wrócił do planu Bramantego. Od 1547-1564 kontynuował budowę bazyliki Michał Anioł przeprojektował plan Bramantego. Ostatnim architektem był Giacomo della Porta, który pracując z D. Fontaną zmienił plan kopuły i dokończył jej budowę. Wnętrze bazyliki mieści wiele cennych dzieł średniowiecznej,
renesansowej (Pieta Michała Anioła) i barokowej sztuki (dzieła Berniniego: konfesja nad głównym ołtarzem mieszczącym grób św. Piotra, Cathedra S. Petri – tron św. Piotra i nagrobki papieży Urbana VIII i Aleksandra VII).
Wymiary bazyliki: 211,5 m długości, długość nawy poprzecznej 137,5 m., wysokość kopuły 119 m, a jej średnica 42 m. Bazylika św. Piotra jest obecnie drugim pod względem wielkości chrześcijańskim kościołem po bazylice w Yamoussoukro na Wybrzeżu Kości Słoniowej (1989).

Mauzoleum Santa Constanza

Santa Constanza

Mauzoleum wzniesione przez cesarza rzymskiego Konstantyna Wielkiego, znajdujące się przy bazylice cmentarnej Sant’ Agnese fuori le Mura (św Agnieszki za murami) w Rzymie.

Zostało wzniesione dla upamiętnienia córki Konstantyna z Faustyną – Konstancji.

Jest to najlepiej zachowane mauzoleum cesarskie. Budowla powstała najprawdopodobniej między 337 a 351 rokiem. Dość szybko zapomniano o tej pierwotnej funkcji i znalazło się tam baptysterium.

Budynek ten był później konsekrowany jako kościół w 1256 r. przez papieża Aleksandra IV. Jest jednym z najlepszych przykładów wczesnochrześcijańskiej architektury. Na ścianach namalowane jest mnóstwo mozaik przedstawiających winobranie. Można także zauważyć pseudonimy artystów bohemy.

W 1620 kościół został odrestaurowany niestety większość mozaik uległa wtedy zniszczeniu. Podczas kolejnej przebudowy w XIX w. pozostałości oryginalnych mozaik zostały zniszczone.

Wnętrze mauzoleum przedzielono na dwie części okręgiem promieniście ustawionych podwójnych kolumn. Budynek ma formę kolistą o średnicy 22,5 m z wewnętrznym obejściem i kolumnadą otaczającą, która się nie zachowała. Centralny obszar wydzielony jest przez 12 par granitowych kolumn w stylu korynckim z łukami pomiędzy nimi. Centralna, podwyższona część mauzoleum pokryta jest kopułą. Część ta jest oświetlona 12 alabastrowymi oknami. Na środku mauzoleum znajduje się ogromny sarkofag ze scenami winobrania, w którym pochowano Konstancję. Kapitele w rzędzie wewnętrznym mają liście akantowe i woluty gładkie, a w rzędzie zewnętrznym liście gładkie, a woluty ozdobne. Na tej lekkiej i dekoracyjnej konstrukcji wspiera się tambur z oknami i kopuła. Dołączony przedsionek prowadzi do cylindrycznie sklepionego krużganku, który obiega kolistą przestrzeń wnętrza.

Sant’Apollinare Nuovo, Rawenna

Sant'Apollinare Nuovo

Jest to bazylika znajdująca się w Rawennie. Kościół ten został wybudowany na początku VI wieku przez króla Ostrogotów Teodoryka jako kaplica pałacowa, przeznaczona dla arian. W późniejszym czasie koścół został ponownie konsekrowany i przekazany katolikom.

Kościół San Vitale

San Vitale

Jest jednym zabytków Rawenny i jednym z ważniejszych przykładów sztuki bizantyjskiej w zachodniej Europie. Budowa została rozpoczęta w roku 527 i ukończona w 548 roku. Architekt nie jest znany.

Kościół został wzniesiony na planie ośmioboku z niszami, otaczanego przez również ośmioboczne obejście z emporami i wydzielonym prezbiterium, do którego przylegają dwie kaplice: prothesis i diaconicon, typowe dla świątyń bizantyjskich. Narteks dostawiony jest ukośnie do budowli, flankują go dwie wieżyczki ze schodami.

Wnetrze jest bogato dekorowane mozaikami. Nad kolumnadą w głównej nawie znajdują się freski ze scenami ze Starego Testamentu: historia Abrahama, Melchizedeka, scena ofiary z Izaaka, życie Mojżesza, Jeremiasza, Izajasza oraz historia Abla i Kaina. Ponadto wnętrze jest ozdobione 15 medalionami-mozaikami, przedstawiającymi Jezusa, apostołów oraz św. Gerwazego. Na ścianach apsydy znajdują się dwie słynne mozaiki, ukończone w 548 roku, przedstawiające cesarza Justyniana, ubranego w purpurowy płaszcz ze złotą aureolą, stojącego w otoczeniu biskupa Maximiana i pretorianów. Po drugiej stronie znajduje się cesarzowa Teodora w bogatym stroju, otoczona służbą.

Na kościele San Vitale wzorowano karolińską kaplicę w Akwizgranie.

notatki – porządki architektoniczne

Porządki architektoniczne

Porządek architektoniczny to system konstrukcyjno-dekoracyjny, którego elementy, o określonym kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi za pomocą modułów.

Porządek obejmuje podporę (kolumna z bazą, trzonem i głowicą) oraz belkowanie. Najbardziej wyróżniającym elementem każdego porządku jest głowica.

Podstawowe porządki architektoniczne wykształciły się w starożytności, w kręgu kultury klasycznej. W końcu VII wieku p.n.e. ustaliły się w Grecji zasady porządku doryckiego (prawdopodobnie najstarszy) i jońskiego (wywodzi się z Azji Mniejszej). Oprócz nich wyróżnia się następujące porządki:

• koryncki – trzeci po doryckim i jońskim klasyczny porządek grecki, wynaleziony w Atenach w V wieku p.n.e.,
• toskański – najprostszy, prawdopodobnie wywodzi się ze świątyń etruskich,
• kompozytowy – wynalazek rzymski, połączenie porządku jońskiego i korynckiego,

Teoretyczną podstawę dla porządków antycznych (dorycki, joński, koryncki i toskański) stanowi traktat rzymskiego architekta Witruwiusza De architectura. Ze względu na fakt, że w dziele Witruwiusza nie zachowały się rysunki, cennymi źródłami do poznawania lub projektowania porządków klasycznych są nowożytne dzieła Albertiego, Vignoli i Palladia. Dziesięć ksiąg o sprawach budownictwa Albertiego zostało wprost oparte na dziele Witruwiusza.

 

Witruwiusz - De Architectura(kliknij, aby czytać on-line - wersja angielska)

 

Leon Battista Alberti - De re aedificatoria (Dziesięć ksiąg o sprawach budownictwa) kliknij, aby czytać on-line

 

W odrodzeniu zasady architektury porządkowej rozpowszechniły liczne traktaty. Od starożytnych przejęto też wtedy tak zwaną charakterologiczną teorię porządków, która wiązała poszczególne z nich z rodzajami ludzkimi (dorycki — męski, joński — żeński, koryncki — dziewczęcy), usposobieniami, bóstwami oraz uzależniała wybór porządku od przeznaczenia budowli.

W manieryzmie chętnie stosowano zamiast kolumn kariatydy. W tak zwanym porządku perskim używano podpór w formie niewolników (persów).

 

Kariatydy Erechtejonu na Akropolu

 

 

Kariatydy w budynku Sądu Najwyższego w Warszawie

 

Wielki porządek – uporządkowanie elewacji poprzez zastosowanie pilastrów, kolumn lub półkolumn obejmujących kilka (minimum dwie) kondygnacji, pozwoliło uzyskać równowagę proporcji gzymsu wieńczącego do skali porządku występującego w układzie ściany. Wielki porządek wprowadził do architektury w okresie renesansu Leone Battista Alberti. Wielki porządek stanowił główną cechę późniejszego kierunku palladiańskiego.

 

Wielki porządek (po lewej stronie) i spiętrzenie porządków (po prawej)

Wielki porządek - Kolegium jezuickie w Poznaniu

Porządek spiętrzony – stosowany w budowlach kilkukondygnacyjnych, w których na każdej kondygnacji występuje inny porządek mały, z zastosowaniem reguły „im wyżej tym lżej” – czyli najniżej porządek „najcięższy” – toskański, wyżej dorycki, joński, koryncki, a na samym szczycie kompozytowy.

Koloseum w Rzymie - spiętrzony porządek

 

Mały porządek – kolumny lub pilastry są wysokości jednej kondygnacji, lub na każdej kondygnacji osobno.

 

 

Porządek dorycki

Kolumna dorycka z belkowaniem
a. abakus (inaczej plintus)
b. echinus
c. trzon z kanelurami
d. anuli
e. scamillus
f. architraw (epistyl)
g. metopa
h. tryglif
i. geison (gzyms wieńczący)

 

Porządek dorycki (styl) to jeden z najbardziej znanych porządków architektonicznych czasów starożytnych.

Cechy charakterystyczne:

• ciężkie proporcje
• surowość
• monumentalizmWalory artystyczne ustępowały w nim miejsca funkcjonalizmowi.

 

Porządek dorycki Partenonu

 

 

Architektura dorycka wywodzi się prawdopodobnie z budownictwa drewnianego. Wiele dekoracyjnych szczegółów w budownictwie kamiennym imituje elementy drewniane, np. tryglif nad każdą kolumną w budownictwie drewnianym pełnił rolę ochrony czoła belki stropowej, umieszczane pod okapem regulae – naśladują deseczki, guttae to imitacja drewnianych kołków łączących konstrukcje.

Kolumna w porządku doryckim nie posiada bazy,a jej głowica ma kształt bardzo prosty; jak gdyby okrągłej spłaszczonej poduszki, na której spoczywa kwadratowa płyta. Taki rodzaj kolumn pojawił się w Grecji najwcześniej już w VII w. p.n.e.

 

Konstrukcja

Tak zwana zasada tryglifu, rządząca porządkiem doryckim, stawiała budowniczym następujące wymogi:

• tryglif musi znaleźć się nad każdą kolumną i nad każdym interkolumnium
• na krawędziach fryzu należy umieścić dwa, stykające się ze sobą pod kątem prostym tryglify, nigdy metopy
• każdy tryglif należy umieścić dokładnie nad środkiem kolumny i nad środkiem interkolumnium

Rozmiary poszczególnych elementów w stylu doryckim były ściśle określone: np. kolumna miała 12 modułów wysokości, kapitel i tryglif – 1 moduł, a metopa- 1,6. Zwykło się przyjmować, że modułem w przypadku porządku doryckiego była połowa średnicy trzonu kolumny u podstawy. Witruwiusz podawał, że modułem może być: długość fasady, średnica dolnego bębna kolumny, szerokość tryglifu. W XIX wieku uczeni niemieccy po przeprowadzeniu szeregu pomiarów geometrycznych zachowanych świątyń doszli do wniosku, że najłatwiej spełnić wymogi zasady tryglifów w oparciu o przyjęcie jako modułu wielkości równej szerokości tryglifu. W oparciu o tę wielkość, znając liczbę kolumn w elewacji, stosując się do surowych kanonów, architekt był w stanie wyliczyć pozostałe wymiary świątyni: jej wysokość, szerokość, rozmiary metop itp.

 

Układ pionowy świątyni greckiej

 

Kolumna i belkowanie

Kolumny w tym porządku nie miały bazy i wsparte były bezpośrednio na stylobacie. 

Trzon kolumny zwykle lekko zwężał się ku górze, a w około jednej trzeciej wysokości był lekko wybrzuszony (entasis). Miało to zapobiec optycznemu złudzeniu pochylania się kolumn. Kolumny doryckie w niektórych budowlach nie posiadały entazis, przykładem mogę być kolumny zewnętrznej kolumnady tolosu w Epidauros (ok. 360 – 340 p.n.e.).

Trzon pokrywało 16-20 żłobień z ostrymi zakończeniami (kanelury).

Słabo zdobiony kapitel tworzyły tylko echinus i abakus.

Zabiegi z poszerzeniem kolumn nie były jedynymi stosowanymi przez architektów greckich. Niwelacja złudzeń optycznych polegała także na pogrubieniu zewnętrznych kolumn przy jednoczesnym lekkim pochyleniu ich górnej części w kierunku osi elewacji, a także wybrzuszeniu stylobatu w części środkowej.

 

Fryz dorycki

 

Belkowanie składało się z nie zdobionego architrawu, fryzu tryglifowo-metopowego oraz gzymsu zakończonego często simą (rynną) zdobioną rzygaczami i antefiksami. Pod każdym tryglifem poniżej listwy (tenia), która oddzielała architraw od fryzu umieszczano listewkę zwaną regula z 6 łezkami (guttae). Natomiast nad fryzem dodawano podtrzymującą gzyms płytkę (mutulus) z łezkami w 3 rzędach.

 

Porządek dorycki

 

Zasięg i zastosowanie

Styl dorycki nie był stosowany wyłącznie na terenach zamieszkanych przez Dorów, ale w zasadzie wszędzie gdzie dotarła grecka cywilizacja. Najciekawsze przykłady budowli doryckich zachowały się w Italii i na Sycylii. Stworzoną w Italii odmianą porządku doryckiego był porządek toskański.

Surowe reguły kanonu doryckiego były trudne do zastosowania w dużych budowlach, co doprowadziło do zaniechania stosowania tego porządku w okresie hellenistycznym, niemniej z tego czasu znamy jeszcze budowle w stylu doryckim, np. świątynia Ateny Nikeforos w Pergamonie czy Ateny Lindia w Lindos na Rodos.

 

 

Przykłady zabytków w porządku doryckim: świątynia Apolla w Koryncie (ok. 540 r. p.n.e.), świątynie w Paestum (np. Hery, poł. V w.p.n.e.), świątynia Afai na Eginie (ok. 510-490 r.p.n.e.), świątynie Zeusa (Olimpejon) oraz Hery (Herajon) w Olimpii. Za najdoskonalszy przykład stylu doryckiego uważa się Partenon w Atenach.

Porównanie różnych kolumn doryckich:
a. ze świątyni w Delos z czasów klasycznych (wysokość = prawie 6 średnicom dolnym)
b. z Partenonu, około 440 r. p.n.e. (wysokość = 5,5 średnicy)
c. ze świątyni w Koryncie z okresu archaicznego, ok. 540 p.n.e. (wysokość = 4 średnicom)

Partenon

Porządek joński

Porządek joński to jeden z trzech podstawowych porządków architektonicznych występujących w architekturze starożytnej Grecji. Posiada dwie odmiany: attycką i małoazjatycką, różniące się przede wszystkim detalami bazy i belkowania. Powstał w Azji Mniejszej na przełomie VII i VI w. p.n.e. pod wpływem budownictwa ludów Wschodu.

 

Porządek joński

 

Cechy charakterystyczne

• lekkość, smukłe proporcje, bogate zdobienia
   
• baza oparta na plincie: w wariancie attyckim trójczłonowa złożona z dwóch torusów i trochilusu między nimi, albo w wariancie małoazjatyckim – wieloczłonowa, dowolnie zestawiona z torusów i trochilusów
• trzon kolumny ozdobiony 24 kanelurami połączonych listewkami (stegami), żłobkowanie jest węższe niż w stylu doryckim. Mniej wyraźnie jest zaznaczony entasis, zwężenie trzonu poniżej głowicy jest też mniejsze
• głowica – najbardziej charakterystyczny element wyróżniający styl joński ukształtował się w VI w. p.n.e., zbudowana jest z ozdobnej, opisywanej często jako przypominającej baranie rogi, woluty. Kształt woluty wywodzi się z rolowanej nad wejściem maty. Powyżej woluty abakus o profilowanych krawędziach, często dość bogato zdobiony
  

  Głowica porządku jońskiego

   

• belkowanie złożone z trójczłonowego architrawu na którym opiera się w wariancie attyckim bogato zdobiony fryz ciągły (w porządku doryckim fryz zdobiony był metopami rozdzielonymi tryglifami). 
   
• fryz zdobiony był reliefem z scenami mitologicznymi, historycznymi. Najbardziej znanym i ciekawym przykładem jest fryz Partenonu zwany fryzem partenońskim. W odmianie małoazjatyckiej fryz nie posiada tak bogatej dekoracji. Jego ozdobą jest rząd wystających kostek. 
   
• Powyżej fryzu znajdowała się najwyższa część belkowania – gzyms wieńczący, często niższy niż w porządku doryckim, ale o bardziej skomplikowanej formie. Górną jego część stanowiła listwa zdobiona kimationem,  antemionem lub plecionką,  zakończona na ogół ząbkowaniem.  
• Świątynie budowane w stylu jońskim kryte były, podobnie jak świątynie w stylu doryckim,  dwuspadowym dachem zwieńczonym tympanonem, z gzymsem ozdobionym akroterionami.
• Wzdłuż dachu biegła rynna (sima) zakończona rzygaczami w postaci lwich pysków. 
   
• Pole przyczółka wypełniała bogata dekoracja rzeźbiarska
   
• świątynie stawiano na trzystopniowej podbudowie (krepidoma) 
  

  świątynia Nike Apteros w stylu jońskim

Styl joński cieszył się ogromną popularnością od IV w. p.n.e., dominował w okresie hellenistycznym. Swoim zasięgiem objął nie tylko Grecję ale teżItalię i Sycylię. Przykłady zabytków w porządku jońskim: Apteros (Nike Bezskrzydła) i Erechtejon na Akropolu, Herajon na wyspie Samos, Artemizjonw Efezie i w Ołtarzu Pergamońskim.

Rozwinięciem porządku jońskiego był porządek koryncki.

 

Porządek koryncki

 

Porządek koryncki – jeden z trzech podstawowych porządków architektonicznych występujących w architekturze starożytnej Grecji. Rozwinął się jako odmiana porządku jońskiego na przełomie V i IV w. p.n.e..

 

Cechy charakterystyczne:

 

 

Porządek korynki

 

• smuklejsze proporcje i bardziej ozdobna głowica niż w porządku jońskim
   
• baza – jak w porządku jońskim, czyli trójczłonowa złożona z dwóch torusów i trochilusu między nimi
   
• trzon kolumny, jak w stylu jońskim, ozdobiony 24 kanelurami połączonych listewkami (stegami), kolumna o smuklejszych proporcjach
   
• głowica – najbardziej charakterystyczny element wyróżniający styl koryncki, ma kształt koszyka (kalatosu) uformowanego z dwóch rzędów liści akantu mocno rozchylonych na zewnątrz, powyżej liści znajdują się cztery pojedyncze woluty podtrzymujące abakus. Pomiędzy tymi wolutami znajdują się jeszcze cztery pary mniejszych wolut, spomiędzy których wyprowadzona jest palmeta lub inny motyw roślinny
   
• belkowanie podobne jak w stylu jońskim, czyli złożone z trójczłonowego architrawu na którym opiera się zdobiony fryz ciągły.
• Powyżej fryzu znajdowała się najwyższa część belkowania – gzyms wieńczący, często podparty wspornikami – jest to dodatkowy element w porównaniu porządku korynckiego z porządkiem jońskim.

Według legendy przytoczonej przez Witruwiusza kapitel koryncki został wynaleziony przez architekta Kallimacha, gdy zauważył on że kosz ofiarny ustawiony na grobie młodej dziewczyny porósł akantem.

Porządek ten był stosunkowo rzadko stosowany w starożytnej Grecji. Najstarsza znana kolumna koryncka znajdowała się w tylnej części celli świątyni Apollina Epikurosa w Bassaj z ok. 430-400 r. p.n.e. Wyróżniała ona miejsce święte, w którym stał posąg boga. Późniejszymi przykładami użycia porządku korynckiego mogą być tolosy w Delfach (ok. 375 p.n.e.), w którym zastosowano go razem z porządkiem doryckim i w Epidauros (ok. 360 p.n.e.). Z okresu hellenistycznego (334 r. p.n.e.) pochodzi pomnik Lizykratesa w Atenach – niewielka budowla na planie koła z sześcioma korynckimi półkolumnami wtopionymi w ściany. Na dużą skalę porządek ten pojawił się dopiero w świątyni Zeusa Olimpijskiego w Atenach, zaczętej w 174 r. p.n.e. (ukończonej w 132 r. n.e.).

 

Świątynia Zeusa Olimpijskiego w Atenach

W roku 86 p.n.e. dyktator rzymski Sulla wziął kilka głowic z tej świątyni i umieścił je w na Kapitolu. Od tego czasu porządek koryncki stał się charakterystyczny dla starożytnego Rzymu i stosowany powszechnie zarówno w świątyniach jak i budowlach świeckich.

Dokładne rysunki pomiarowe pomnika Lizykratesa opublikowane przez Stuarta i Revertta w 1762 r. były podstawą porządku korynckiego stosowanego w neoklasycznej architekturze Anglii i Stanów Zjednoczonych.

 

Porządek toskański

 

Porządek toskański to jeden z klasycznych porządków w architekturze. Wykształcił się na terenie Italii z porządku doryckiego. Podstawowe różnice to:

• kolumny miały gładkie trzony (w porządku doryckim pokryte były żłobieniami)
• pod kolumnami wprowadzono bazy (w porządku doryckim kolumny stały bezpośrednio na stylobacie).

 

Porządek toskański w dziele Andrea Palladia, Quattro Libri di Architettura, 1570

 

Budowle wzniesione w stylu toskańskim sprawiały wrażenie bardziej przysadzistych niż budowle greckie. Wynikało to przede wszystkim z jakości (cech wytrzymałościowych) dostępnych materiałów. Budowle (przede wszystkim świątynie) wznoszone były na planie prostokąta, na podwyższeniu, na które prowadziły schody usytuowane przy krótszym boku. Budynek był otoczony kolumnadą z trzech stron. 

Dach dwuspadowy z okapem tworzył portyk z trzech stron budynku. Kolumny zakończone były głowicami złożonymi z echinusa i abakusa.

 

Porządek kompozytowy

 

Porządek kompozytowy – porządek architektoniczny wykształcony w architekturze starożytnego Rzymu. Łączył elementyporządku jońskiego i korynckiego. Podstawowe cechy wyróżniające go, to:

• ustawienie kolumny na piedestale
• ukształtowanie głowicy: górna jej część uformowana jest z ustawionych na przekątnych wolut zaczerpniętych z porządku jońskiego, poniżej koszyk z liści akantu.

Całość potraktowana jest rzeźbiarsko, należy do wzorców porządku korynckiego.

 

Łuk Tytusa w stylu kompozytowym

 

 

Tabela Architektury, Cyclopaedia, 1728, volume 1 (kliknij, aby powiękrzyć)

 

galeria – sztuka renesansowa i manierystyczna w Polsce

galeria on-line

kanon dzieł renesansowych i manierystycznych w Polsce

kliknij, aby otworzyć kanon dzieł

galeria – sztuka między renesansem a gotykiem, sztuka renesansowa

galeria on-line

1. kanon dzieł sztuki okresu między gotykiem a renesansem

kliknij, aby otworzyć galerię sztuki okresu między gotykiem a renesansem

 

 

galeria on-line

2. kanon dzieł sztuki renesansowej

kliknij, aby otworzyć kanon dzieł sztuki renesansowej